آذربایجان خاستگاه روزنامه نگاری نوین در ایران

تبریز- به گواه تاریخ ،مردم آذربایجان در علم و توسعه حرفه روزنامه نگاری ایران و هدایت افکار عمومی کشورمان به سمت یک زندگی مترقی و اسلامی خدمات ماندگاری را انجام داده اند.

به جرات می توان گفت تاسیس نخستین چاپخانه ایران در حدود سال 1240 هجری قمری در تبریز گام بسیار بزرگی در جهت توسعه فرهنگی و اجتماعی به خصوص روزنامه نگاری ایران داشته است.

انتشار نخستین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار در تهران به وسیله میرزا صالح شیرازی و با کمک میرزا جعفر زین العابدین تبریزی یا مراغه ای کسی که نخستین چاپخانه را در کشور و در تبریز تاسیس کرده بود ، سبب شد تا نام آنان به عنوان بنیانگذاران روزنامه نگاری در ایران شناخته شوند.

در سال 1253 هجری قمری چاپچانه یاد شده به تهران منتقل شد و میرزا صالح شیرازی با کمک میرزا جعفر تبریزی نخستین روزنامه ایران را راه اندازی کردند.

در واقع دومین روزنامه ایران نیز پس از انتشار کاغذ اخبار روزنامه 'زارزاریت باهرا'(شعاع روشنایی) نیز در سال 1851 میلادی مصادف با 1267 هجری قمری توسط مسیونرهای مسیحی و به مدیریت'جوستان پرکینز' در ارومیه منتشر شد و یک هفته پس از آن نیز روزنامه 'وقایع الاتفاقیه' سومین روزنامه ایران در تهران پا به عرصه وجود گذاشت و بدین ترتیب تبریز در انتشار هر دو روزنامه اول ایران منشا اثر شد.

بدین ترتیب نخستین جراید کشور در تبریز و تهران منتشر شد ولی به دلیل تنگناهای خاص آن دوران و نبود آزادی بیان به تعریف و تمجید از پادشاهان قاجار می پرداختند و قدرت انتقاد از وضعیت کشور و سردمداران حاکم را نداشتند.

نخستین جراید ایران در تهران و تبریز همگی سخنگوی استبداد بودند و نمی توانستند در انجام رسالت اجتماعی و فرهنگی خود موفق باشند چون پادشاهان قاجار همانند سایر خودکامان از بیداری مردم و شکل گیری افکار عمومی واهمه داشتند و نه تنها برای جراید امکان نشر نمی دادند، بلکه خواندن آنها را هم جرم و قابل مجازات می دانستند.

گفته می شود به طور مثال در عهد ناصری 18 نفر از آزادیخواهان که برای خواندن روزنامه در تهران جمع شده بودند توسط ناصرالدین شاه دستگیر و در چاهی افکنده شدند و خود شاه با 50 تیر آنها را از بین برد و دستور داد چاه را پرکنند.

در این شرایط روزنامه نگاران و جراید آذربایجان نخستین نشریاتی بودند که این فضای خفقان را شکستند و چند تن از تبریزی های مبارز خود را به استانبول رساندند و روزنامه 'اختر' نخستین روزنامه ملی و تبعیدی کشور را بنیان گذاشتند.

روزنامه اختر که از سال 1875میلادی مصادف با 1292 هجری قمری به مدیریت 'آقا محمد طاهر تبریزی' به مدت 21 سال در استانبول منتشر می شد در این مدت توانست گام های ارزنده ای در خدمت به ملت ایران بردارد.

از سوی دیگر مردم تبریز در زمینه روزنامه نگاری و در واقع پرورش افکار و اندیشه های مردم ایران نیز، خدمات گرانقدری انجام دادند و این جراید ملی و مردمی آذربایجان و تبریز بودند که پوزه استبداد را به خاک مذلت مالیدند و زمینه را برای پیدایی نهضت تحریم تنباکو و انقلاب مشروطیت آماده ساختند و در پیروزی مردم بر استبداد،نقش بس سرنوشت سازی ایفا کردند .

نهضت تنباکو در واقع با افشاگری های روزنامه اختر شروع شد ، این روزنامه نه تنها قرارداد ننگین انحصار تنباکو را که از سوی ناصرالدین شاه به انگلیسی ها واگذار شده بود افشا کرد، بلکه با درج مقالات تحلیلی و بیدارگر توانست از روی تبانی های خیانت بار دربار قاجار با اجانب استعمارگر پرده بردارد و ملت ایران را برای مبارزه با استبداد و استعمار به حرکت درآورد.

حدود 15 سال بعد از انتشار اختر بود که نشریات دیگر چون قانون، حکمت ،ثریا، حبل المتین و پرورش در سطح کشور منتشر شدند.

از جمله قلمزنان دیگر آذربایجان 'میرزا عبدالرحیم نجارزاده تبریزی' معروف به 'طالب اف' بود که در سال 1306 هجری قمری نشریه 'شاهسون' را با زبان شیرین و گزنده طنز و روشنگری های خود بر ضد حکومت و شاه قاجار در استانبول منتشر نمود.

این نخستین گام در زمینه مطبوعات طنز کشور بوده که از سوی طالب اف در بیرون از مرزها برداشته شد.

چهار سال بعد یعنی در سال 1310 هجری قمری در اوج اختناق ناصرالدین شاه ،نخستین نشریه فکاهی و انتقادی درون مرزی را، دیگر روزنامه نگار تبریزی به نام 'علیقلی صفراف' به صورت 'شب نامه' در تبریز منتشر کرد.

'شب نامه' ،نه تنها نخستین نشریه مردمی است بلکه طلایه دار جراید فکاهی در ایران نیز می باشد.

نشریه شب نامه در تبریز را همچنین باید نخستین نشریه طنز مصور ایران نامید که با چاپ ژلاتینی به صورت پنهانی چاپ می شد و دومین نشریه طنز مصور ایران روزنامه 'آذربایجان' بود که به همت 'ستارخان' در تبریز پدید آمد.

هفته نامه آذربایجان 'به دلیل بهره گیری و برخورداری از فرهنگ انقلابی و مردمی و منابعی فکاهی مثل نشریه 'ملانصرالدین' موضعی پیشرفته داشت.

حاج'میرزا آقا بلوری' دومین نشریه طنز تصویری ایران به نام 'حشرات الارض' را در سال 1326هجری قمری در تبریز منتشر کرد.

'سید فرید قاسمی'نویسنده تاریخ روزنامه نگاری ایران در خصوص جراید آذربایجان می گوید: از میان قریب به یکهزار عنوان نشریه ای که در نود سال حیات مطبوعات ایران در عهد قاجار منتشر شده اند،بعضی به سبب ویژگی هایی که داشته اند نقطه شروعی در تاریخ مطبوعات ایران محسوب می شوند که یکی از این نشریات مجله 'گنجینه فنون ' چاپ تبریز است.

به اعتقاد وی این مجله نه نخستین مجله ایران است و نه نخستین مجله تبریز ولی به لحاظ شکل و محتوایش باید آن را سرآغاز تحول در مجله نگاری ایران دانست.

وی همچنین می افزاید : در سال 1324 هجری قمری در تبریز نشریه ای با عنوان روزنامه ملی و جریده ملی منتشر شد،این نشریه که بعدها با نامهای مختلفی از جمله انجمن و انجمن تبریز به حیات خود ادامه داد،نخستین نشریه ای است که پس از صدور فرمان مشروطیت در ایران انتشار یافت و همچنین این نشریه نخستین نشریه ای بود که بدون امتیاز و مجوز منتشر می شد که تا آن تاریخ به جز شب نامه و نشریات زیرزمینی نشریه دیگری به این حالت منتشر نشده بود.

به استناد تاریخ نویسان در آخرین ربع قرن نوزدهم ،روزنامه به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی با تغییرات اجتماعی و تحولاتی که در ایران در شرف وقوع بود ،همراه شد و برای نخستین بار ،قدرت روزنامه نگاری دست به دست شده و به مردان جدید انتقال یافت.

بر این اساس شهرهایی مثل تبریز و ارومیه پیشتاز بوده در اوایل نیمه دوم قرن نوزدهم صاحب روزنامه شدند.

در واقع پس از انتشار 'کاغذ اخبار' در تهران به عنوان نخستین روزنامه ایران ، روزنامه ' زازاریت باهرا' دومین روزنامه ایران در ارومیه منتشر شده و 'روزنامه تبریز' نیز به عنوان دومین روزنامه شهرستانی (محلی) کشور و چهارمین روزنامه کشور ،سال 1858در تبریز پا به عرصه مطبوعات کشور گذاشت.

البته گسترش اصلی روزنامه نگاری در شهرستان ها یکسال پس از انتشار روزنامه 'ایران' در تهران در سال 1871 میلادی بود که روزنامه های رسمی دیگری توسط فرماندران و استانداران در شهرهای مختلف ایران شروع به انتشار کرد .

بدیهی است که تیراژ روزنامه ها در ابتدای فعالیت آنها به دلیل نبود آشنایی مردم با موضوع مطبوعات از یک طرف و دولتی بودن جراید منتشره از سوی دیگر اندک بود .

براساس اعلام مستوفی الممالک ،خزانه دار وقت کشور،تیراژ تمام روزنامه های منتشر شده در کشور در سال 1867 میلادی به یکهزار و 115 نسخه می رسید که تهران با 270 مشترک در رتبه اول و آذربایجان با 166 نسخه در جایگاه دوم قرار داشت.

بر این اساس به رغم نرخ پایین سواد در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در ایران ، فرهنگ روزنامه خوانی در آذربایجان نسبت به سایر نقاط کشور از وضعیت بسیار بهتری برخوردار بوده است.

گسترش و توسعه روزنامه نگاری و انتشار روزنامه در آذربایجان در فاصله سال های 1837 تا 1900 میلادی از بعد کمی و کیفی سیر صعودی داشته و در این دوره تبریز و ارومیه هر یک با سه روزنامه بعد از تهران با 16 روزنامه در رتبه های دوم و سوم قرار داشتند .

در این دوره شهرهای اصفهان و شیراز هر کدام تنها یک روزنامه داشته و در سایر شهرهای بزرگ کشور همچون مشهد ،همدان و بوشهر روزنامه چاپ و منتشر نمی شد.

روند صعودی انتشار روزنامه های جدید و توسعه این شاخص فرهنگی در فاصله سال های 1900 تا 1906 میلادی در سطح کشور ادامه داشته و بر تعداد جراید منتشره افزوده می شد.

در این فاصله زمانی برای نخستین بار در تاریخ 160 ساله مطبوعات کشور در آن زمان ،تعداد نشریات شهرستانی از پایتخت پیشی گرفت و تهران با 16 عنوان روزنامه در این دوره از نظر تعداد و کیفیت جراید منتشره از تبریز عقب افتاد.

در این دوره شهرهای بزرگ دیگر کشور از قبیل مشهد ، بوشهر و همدان به تاسی از تبریز صاحب روزنامه شدند و تبریز با 17 عنوان روزنامه بیش از 40 درصد مجموع 40 نشریه منتشر شده کشور در این دوره را در اختیار داشت.

شکوفایی مطبوعات ایران در بعد از پیروزی مشروطه خواهان در 14 مرداد 1385 هجری قمری تا زمان به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه توسط لیاخوف روسی ادامه یافت.

با سقوط مجلس و دستگیری و کشتار روزنامه نگاران آزادیخواه از قبیل میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل ،ملک المتکلمین و سلطان العلمای خراسانی در باغ شاه ، بار دیگر فضای خفقان و سکوت خبری بر همه جای ایران به ویژه تهران حکمفرما شد.

در سال 1909 میلادی همچنین تهران مرکزیت خبر و مطبوعاتی خود را از دست داد و مردم پایتخت چشم به روزنامه های شهرستانی به ویژه تبریز داشتند.

در این سال جز تهران که بی روزنامه و نشریه مانده بود در بین بیشتر شهرهای بزرگ ،تبریز پیشتاز بوده و در شهرهای رشت و اصفهان نیز روزنامه ها و شب نامه های متعددی منتشر می شد.

در سال 1907 میلادی روزنامه 'انجمن' تبریز از حیث شمارگان نیز پیشتاز بوده و با بیش از پنج هزار نسخه در زمره پرتیراژترین و پرمخاطب ترین روزنامه های کشور قرار داشت.

در زمان انقلاب مشروطه ،تبریز به عنوان قلب تپنده انقلاب و تنها مرکز تجمع روزنامه نگاران داخلی و خارجی بود که با ارتباطات خود داخل و خارج از کشور را از جریانات آگاه می کردند.

در بین خبرنگاران خارجی که انقلاب مشروطه و به خصوص حوادث نهضت مقاومت آذربایجان را از تبریز برای روزنامه های خود گزارش می دادند،'تارد اف'،خبرنگار روزنامه آزادیخواه 'روسکایه سلوو' ،'لیونل جیمز' خبرنگار روزنامه تایمز لندن و 'مور'خبرنگار دیلی نیوز که بعدها برای روزنامه های 'دیلی کرونیکل' و منچستر گاردین نیز مقاله می نوشت ،از دیگر خبرنگاران خارجی حاضر در تبریز بودند که از این حیث نیز آذربایجان در خط مقدم بود.

آذربایجان و تبریز همواره مهد تحولات سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ بوده و برای نخستین بار در ایران مطبوعات آذربایجان در دوره مشروطه و پس از آن به رکن اجتماعی مهمی در بین مردم تبدیل شد و با ترویج افکار آزادیخواهانه و اطلاعات جدید به صورت کلاس های جدید انتقال دانش و آگاهی بین عامه مردم درآمدند.

در این خصوص استاد ارتباطات و روزنامه نگاری دانشگاه های تهران و علامه طباطبایی به خبرنگار ایرنا گفت: مطبوعات تبریز و آذربایجان خاستگاه روزنامه نگاری محلی و استانی ایران بوده و مهد بالندگی روزنامه نگاری در کشور است.

دکتر محمد مهدی فرقانی با اشاره به تاثیرگذاری مطبوعات آذربایجان در مطبوعات منطقه ای و کشور اظهار داشت : با توجه به پیشینه تاریخی تبریز ،مطبوعات این خطه تاثیر بسیار مثبتی در مسایل مختلف کشور به خصوص در حوزه فرهنگ و تاریخ مطبوعات گذاشته است.

وی افزود: مطبوعات تبریز ریشه دار بوده و این ویژگی بدلیل قدمت مطبوعات و تاثیرگذاری آذربایجان در مسایل سیاسی و اجتماعی است که همواره کانون خبری کشور بوده است.

وی همچنین گفت: پیشینه مطبوعات آذربایجان و تاثیرگذاری آن در مسایل مختلف کشور مرهون فرهنگ، مشاهیر و بزرگان این منطقه است.

فرقانی اضافه کرد: بزرگانی همچون سردار ملی ستارخان و بزرگان شعر و ادب تبریز همواره در پیشتازی آذربایجان در روزنامه نگاری نوین ایران سهم عمده ای داشتند.

استاد روزنامه نگاری دانشگاه علامه طباطبایی تهران هم در باره اثرگذار بودن جراید آذربایجان به خصوص در دوره مشروطه به خبرنگار ایرنا گفت: در ابتدای روزنامه نگاری در ایران نشریات غیرمتمرکز بودند و این یعنی روزنامه های پرتیراژ و کیفی در ایران به جز تهران در استان ها نیز منتشر می شد و روزنامه های شهرستانی تاثیرگذاری بیشتری داشتند.

دکتر غلامعلی افخمی اظهار داشت: روزنامه های آذربایجان در دوره اولیه روزنامه نگاری ایران به خصوص مشروطه دارای این ویژگی اثرگذار بوده و به سایر روزنامه های پایتخت و کشور مسیر و رویکرد سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی ارایه می کردند.

وی افزود : زمانی که روزنامه ها حالت متمرکز پیدا کردند و کیفیت و کمیت روزنامه های استانی و محلی تقلیل پیدا کرد در حقیقت از تاثیرگذاری مطبوعات روی افکار عمومی کاسته شد.

وی اظهار داشت: نوآوری و خلاقیت در مطبوعات عواملی هستند که مطبوعات را از آسیب یاد شده در امان نگه می دارند و مطبوعات آذربایجان در دوران قاجار و بیشتر در دوره مشروطه و پس از آن همواره خالق این جذابیت ها بوده است.

افخمی اضافه کرد: نخستین نشریات مصور ،طنز و شب نامه از جمله این نوآوری ها می باشد که موجب شده تا پیشینه نشریات آذربایجان خاستگاه و پیشتاز روزنامه نگاری نوین در ایران باشد .

استاد دانشگاه سراسری تهران و مدیر گروه مدیریت رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران اظهار داشت: آذربایجان نه تنها خاستگاه و پیشرو روزنامه نگاری نوین بوده بلکه دروازه تمدن جدید ایران است.

دکتر علی اکبر فرهنگی افزود: ظرفیت های موجود فرهنگی و سیاسی آذربایجان نه تنها در حوزه رسانه بلکه در بخش آموزش و پرورش نیز پیشرو بوده است.

وی گفت: در دوران عباس میرزا تاسیس نخستین چاپخانه در تبریز رونق خاصی به نشر و مطبوعات در ایران و آذربایجان بخشید و نخستین قرآن، گلستان سعدی و جراید در تبریز چاپ شد.

'فرهنگی' ،چهره ماندگار کشور با اشاره به تاثیر مطبوعات آذربایجان بر وقایع ایران اضافه کرد: تاثیرات فرهنگی و سیاسی این مطبوعات در ایران انکارناپذیر است به خصوص تیراژ بالای نشریات دوره های اولیه روزنامه نگاری ایران، قاجار و دوره مشروطه و استقبال مردم از این روزنامه ها تحسین برانگیز است.

وی افزود : نخستین جنگ قلمی مطبوعاتی در ایران نیز بین نشریه تبریز و اختر از نشریات آذربایجان در گرفت که نشان از بسترها و اندیشه های مختلف سیاسی و فرهنگی در منطقه بوده است.

حسین قندی استاد دانشگاه های تهران و پیشکسوت مطبوعات کشور هم در گفت و گو با خبرنگار ایرانا پایه گذار روزنامه نگاری ایران را آذربایجان دانست و گفت: بهترین شیوه روزنامه نگاری ایران در دوران ابتدایی روزنامه نگاری در تبریز بوده که به سبک های انتقادی ، طنز و کاریکاتور اوضاع اجتماعی و اقتصادی عصر خود را تحلیل می کردند.

وی افزود: سبک جدید روزنامه نگاری انتقادی و جذاب را برای نخستین بار روزنامه اختر به وسیله روزنامه نگاران تبریزی آفرید که مشکلات مردم و روابط سیاسی کشور را در آن زمان به خوبی به بوته بررسی و نقد می گذاشت.

دکتر اسماعیل قدیمی استاد دانشگاه های تهران نیز گفت: آذربایجان در زمینه روزنامه نگاری تخصصی هم پیشرو بوده و خاستگاه روزنامه نگاری سیاسی و فکاهی در ایران است.

وی افزود: نخستین نشریات سفر مثل سفرنامه سیاحت و وقایع سفر مغان به قلم مظفرالدین شاه قاجار از جمله نشریات تخصصی در زمینه سفر و سفرنامه نویسی است.

اکنون با این تفاسیر و با توجه به پیشینه پرافتخار آذربایجان و تبریز انتظار بیشتری از رسانه ها و مطبوعات این خطه وجود دارد که با ابتکار ، خلاقیت و بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندی های موجود روزنامه نگاری آذربایجان را به جایگاه اصلی خود برسانند.

7223/593 / 1645

گزارش از : پیمان پاکزاد خبرگزاری جمهوی اسلامی

برگرفته از :وبلاگ ملانصرالدین