ورزش باستانی و ارتباط آن با آیین عیاری

ورزش باستانی  (دانش پهلوانی)رادی و راستی
 /برخیز و برو به زورخانه/ آنجا که سخن ز میل و سنگ است /آوازه‌ی نای و زنگ تنبور/ کباده و تخته و شلنگ است /بازار متاع کشتی آنجاست /جنسش همه حرف قوس و لنگ است /آن یک به دلاوری چو شیر است /این یک به شناوری نهنگ است /گردیدن ببر گرد پیل است /غریدن شیر با پلنگ است /دربند زبان ز نظم(سرباز) /طبال بزن که وقت جنگ است /

درآمد: عرفان ایرانی پس از دوران اساطیر واردعصر پهلوانی می شود. عصر برآمدن مردمان بر زمین و شکل گرفتن بنیادهای یکجا نشینی و تمدن. عصر نبرد برای به سامان رسیدن و سکونت در دهکده ها و شهرها و شکل گرفتن مردمان در کشورها و جداشدن تدریجی از طبیعت. عصر داستان  پهلوانی های انسان برای چیرگی برطبیعت وحیوان و دیگر انسان ها. باز ایستادن از کوچ و در پی آن کشف آتش و آهن و خانه سازی و رشد هنر و خط و ... عصری که هنوز انسان آزاد است و برای پاسداری از این آزادگی برخاسته است. ***  پیدا شدن سفال نگاره های پهلوان باستانی ایران در هلیل رود که در نبرد با شیر و مار نشان داده شده است، تاریخ پهلوانی در ایران را به بیش از شش هزار سال می رساند.این پهلوان از گیل گمش میان دو رود کهن سال تر است. در یشت ها و بویژه یشت نهم و دوازدهم و سیزدهم و نوزدهم که در زمان هخامنشیان و اشکانیان نوشته شده، از پهلوانان ایران یاد شده است. کتاب یادگار زریر، داستان های دوره ساسانی چون بهرام چوبین، کارنامه اردشیر بابکان، سکسیکین، پیکار، مزدک نامه، التاج، دینکرد، بندهشن، اردای ویراف نامه، مینوی خرد و آیین نامه ها نیز داستان های  پهلوانان ایرانی در آن روزگار را باز می گویند.  پهلوان و پهلوانی در ایران از قاف می آغازد و از همانجا با عرفان پیوند می خورد. کوه و حیوان و انسانی که در این داستان های پهلوانی می آیند، همه در تاریخ عرفان حضوری چشمگیر دارند.  پهلوانان شاهنامه فرهنگی با خود دارند و آن را نمایش می دهند که ریشه در کهن ترین آیین های عرفانی دارد. آنان در دستگاه دولت، نقش میانجی و پاسدار حقوق مردم را دارند. دستگاه پهلوانی آمده است تا آن آیین و اندیشه کهن را در برابر اتحاد شاه و دین نگه دارد.( رستم در برابر زرتشت و اسفندیار و گشتاسب) به همین سبب چون از پای در می‌آید، گشتاسب و زرتشت قدرت می گیرندو شاهی و دین به یکدیگر اندر می شوند.     پهلوانان از نسل جمشیدند. حمشید همان جم، نخستین انسان روییده از گیاه، همان خدا و همان سیمرغ است. در این بینش، انسان و گیاه و مرغ و خدا، یکی است. درهم و با هم است. پهلوانان بزرگ از سیستان برخاسته اند و عیاران عارف ایران نیز سیستانی اند. پهلوان مرز و نژاد و برتری نمی شناسد و از همین رو بزرگ ترین پهلوان ایرانی، رستم، چنین نسب دارد: از ازدواج جمشید با دختر کورنگ زابلی، تور و از او شیدسب، تورگ، ثم، اثرت، گرشاسب، نریمان، سام و از سام، زال زاده می شود تا بنیاد پهلوانی را در این بسرزمین بگذارد.  زال بنیان گذار دانش، حکمت و دبستان پهلوانی است. زایش و پرورش وی در هاله ای از رازهای عرفانی نهان است. عشق، خرد و فضیلتی عرفانی، همواره با اوست. نیمی خدا و نیمی انسان است. هنگام زاده شدن ، سپید موی است و این نشان خردمندی او و سروش که خدای زایمان روشنی و نور و سحرگاهان و شادمانی و عشق است، پیام آور تولد اوست. زال، آن نیمه نورانی و رخشان و خردمند درون هر انسانی است. او نیز مانند بسیاری از قهرمانان عرفانی به کوه انداخته می شود و سیمرغ که آشیان بر البرز دارد او را پرورش می دهد. او فرزند سیمرغ است. سیمرغ خداست و او شیره ی جان خدا را می نوشد و خدا و آدمی در هم می شوند. این است ارج و مقام آدمی در عرفان ایرانی. این است آیین و دین مولانا و حافظ و عطار و .... زال در تمام دوران پهلوانی شاهنامه با ماست. پیری زال، زوال قدرت پهلوانان و برتخت نشستن دولتی دینی و پایان حماسه است. * تویی پهلوان  ِکیان جهان     نهان ، آشکار، و آشکارت ، نهان گزین کیانی و پشت سپاه     نگهدارایران  و لشگر پناه مرا شاد کردی بدیدارخویش    بدین پرهنر،  جان ِ بیدار خویش زهربد ، تو بر پیش  ایران ، ســپــر همیشه ،  چو  سیمـرغ  گــستـرده  پــر   پهلوان جهان حماسی­ ایران باستان،پهلوان عارف است. عارف پهلوان است. شاه- پهلوان است. شاه و عارف و پهلوان یک می شود. کیخسرو،زال، رستم، شاه و پهلوان و عارف ا ند. دادگر و بخشنده و پیماندارند. پهلوانان افسانه های ایرانی چونان حمزه و سمک عیار، زیرک و رند و عارف ند. بر آنم که آیین و منش پهلوانی، اخلاق و فرهنگ آن به آیین مهر بسیار نزدیک بوده است. تنها بخش هایی از مهر یشت را می خوانیم و خود آن را با آیین ها و مراسم وپهلوانی و فتوت نامه ها بسنجید: مهر دشمن دروغ است. از کلام راستین آگاه است.  نخستین ایزدی است که پیش از خورشید فناناپذیر تیز اسب، در بالای کوه هرا بر آید. او حامی پیمان است. بهترین دارو جهانیان است. او زورمندی بی خواب است که به پاسبانی مردم می‌پردازد. باشد که او برای یاری ما آید. باشد که او برای گشایش کار ما آید. باشد که او برای دستگیری ما آید. باشد که او برای دلسوزی ما آید. مهر در میان موجودات تواناترین است. خوش اندام، بلندبالا و نیرومند است. قوی ترین خدایان،نیرومندترین خدایان،چالاک ترین خدایان، تیزبین ترین خدایان و پیروزمندترین خدایان است. اینجاست که مهر و پهلوان یکی می‌شود. *** پهلوانان به هنگام وارد شدن به زورخانه، نوشابه ای می نوشیدند به نام زور و نام زورخانه از آنجا آمده است.  زور فشرده گیاه هوم بوده که در دوران باستان به آتشکده‌ها می‌بردند و در ایران متداول بوده است که در مهریشت و تیر یشت،از آن بسیار یاد شده است. این نوشابه به نام هوم نیز خوانده شده و یک یشت ویژه‌ی اوست. نوشابه‌ای مقدس و شادی آفرین و نیرو بخش. (آن ستاره­ی تشتر را، تشتر ستاره­ی رایومند فره­مند را می­ستاییم، با هَوم آمیخته به شیر با بَرسَم، با زبان خرد و «منثرَه»، با اندیشه و گفتار و کردار [ نیک ]، با زَور و با سخن رسا.) برای پرورش بدن در آن روزگار بیشتر واژگانی چون نیرو و ورزیدن به کار برده می شد و زور باید از همان ریشه‌ی هوم باشد و چنین مکان مقدسی را نباید زورخانه به معنی مکان زور به معنی ورزش و نیرو به کار برده باشند. برآنم تا در این زمینه به نکته هایی تازه اشاره کنم: ریشه‌ی نام زورخانه از همان زور یا هوم است که نوشیدنی مقدس باشد. تاریخ نویسان گوهی می‌دهند که در زمان هخمانشیان، جوانان در شرایطی سخت آموزش های ویژه می‌دیده اند و در نهادی سازمان داده می شدند که انجمن جوانان خوانده می شد. جوانان عضو این انجمن که همه مرد بودند باید بتوانند از راه دزدی زندگی کنند. این انجمن جوانان شجاع و راهزن در ادبیان ژرمنی نیز هست. نهاد یا سازمان آنان ما را به یاد عیاران می‌اندازد. تشرف به آیین این جوانان که نهادی کهن و مهری است، با نوشیدن هوم آغاز می‌شود. جوانان وابسته به این آیین با نوشیدن هوم سکرآور، خلسه وار و بی خود به جنگ می پرداختند. در داستان سمک عیار نیز طالب راه عیاری باید قدحی شراب بلاند کرده و نام استادی را بر زبان آورده و سر کشد. در انجمن‌های قتیان و جوانمردان پس از اسلام نیز نوشیدن قدحی آب و نمک و یا شیر برای ورود به جرگه رایج بوده است . حتا در قتوت نامه ها ذکر شده که پیش از اسلام، فتیان قدح شراب می نوشیده‌اند. در طریقت خاکساریه نیز که از طریقت های عرفانی و عیاری است یکی از مراحل سلوک پیاله است. چند درویش به قطار می ایستند و با لنگ به بسته می شوند و درویش خاکسار قدحی از دست پیر می‌نوشد. ار نکات مشترک دیگر بین آیین و انجمن کهن مهری و زورخانه در پوشیدن شلوار کوتاه و برهنه کردن سینه است. در چکامه های آشوری و مهری نیز جنگاوران برهنه‌اند. ابن اثی، عیاران را برهنه توصیف می‌کند. سمک عیار نیز ازار پای چرمین دارد. در اسرارالتوحید نیز برنایان برهنه با ازار پای چرمین هستند. دیگر  کمر بستن است. در حماسه کهن گیل گمش و در فتوت نامه‌ها از آن یاد شده است. دیگر موی بلند است. گیل گمش موی بلندی دارد. کرساسپه که الگوی پهلوان انجمن مردان هخامنشی است، لقبش گیس‌دار است. گیس تابیدن و سرتراشیدن و طره‌ای بر جای گذاشتن در بین پهلوانان نیز رایج بوده است. انجمن  مردان مهری نامش از میره یا مرد جوان گرفته شده است. برنایان و فتیان و جوانمردان نیز همه نامشان از همین کلمه آمده است.آیین زورخانه وآیین پهلوانی یکی است. پهلوانی یک آیین و کنش و عشق و منش است.  آیین پهلوانی بر جنبش های عیاری و درویشی و جوانمردی نیز مهر خویش را کوبید. پهلوان نامه های بسیاری که در درازای تاریخ نوشته شده، حکایت از روزگار و سرنوشت و سرگذشت این آیین دارد. آیین پهلوانی را اشکانیان در تاریخ به سامان و شکوه رساندند. آیین پهلوانی در شاهنامه و اساتیر ایرانی با زایش زال و رستم زاده شد. دستگاه پهلوانی ایران در برابر سازش دستگاه دینی و دولتی گشتاسب، از پای درآمد و با ناپدید شدن کیخسرو و پیوستن او به انبوه جاودانگان، برای مدتی پایان گرفت. آیین پهلوانی با تازش تازیان به ایران باردیگر پرچم آزادگی و استقلال برافراشت. عیاران و جوانمردان سیستانی و خراسانی در تازش تازیان و مغولان از انسان و آزادی و فرهنگ ایرانی پاس داشتند. پهلوانان، پاسداران آزادی و مردمی و استقلال این سرزمین بوده اند.در زورخانه تن و جان را با هم می آموختند. حکمت و حماسه می آموختند. مرشدان آموزگار دانایی و حماسه خوان برای پهلوان بودند. ورزش زورخانه ای با سابقه بیش از سه هزار سال، از ورزشهای باستانی ایران و جهان  و یکی از قدیمی ترین نهاد های ورزشی دنیا است. این ورزش سراسر آیینی پیوندی بس تنگ با اندیشه های راز انگیز  مهر دارد. برآمدن ورزش باستانی  با قیام پارتیان  در برابر خود کامگان یونانی و استقلال ایران پیوندی ناگسستنی دارد . پهلوانان یا پارتیان آزاده در روز گاران  تباهی،  همراه با مهر و مدارا، آزاد اندیشی  و تشکیل نهادهای پیشه وران و گروه بزرگ ایاران(  به باور استاد بهار،عیار یا ای یار، پسانتر اییار و عیار شده است. رفیق و یار خواندن همراهان در بین بسیاری از گروه های ایرانی مانند اسماعیلیان و عیاران و اخوان صفا رایج بوده است ) به ورزش پهلوانی رونقی در خور بخشیدند .  نام این ورزش و منش نیز از نام پارتیان اشکانی و یا پرتوان و پهلوی گرفته شده است. ایاران با بالیدن در بستر فرهنگ آزاد منشانه پهلوانی و ایرانی در میان مردم بسیار گرامی داشته می شدند.   گوسانان پارتی، همان خنیاگران دوره گرد و عاشق پهلوانی، نام بسیاری از این پهلوانان مردمی را با حماسه ی بزرگ ملی ایران پیوند زدند ، و  آنان را جاویدان ساختند .  بسیاری از آداب ورزش باستانی ریشه در باور های مهری دارند وساختمان  زورخانه های کهن همگونی و شباهت با مهرابه های مهری داشتند .  آیین مهر در زمان پهلوانان اشکانی رونقی جهانی یافت و از چین تا اروپا را در برگرفت. از آیین مهر و یا میترا بود که مسایا یا مسیح و آیین عیسا زاده شد. بسیاری از آداب و رسوم و باورهایی عیسوی به یک باره از مهر برگرفته شده است. مراسم مهری می بایست در غار ها و دور از چشم  برگزار می گردید. غار در باور های مهری نمادی است از آسمان ، چرا که در باور ایرانیان باستان آسمان از سنگ است و واژه ی «اسمن» در اوستا به معنای کوه  است . نیایشگاه های کوچک مهری با پلکانی  به سطح زمین پیوند می یافت ، فضایی با سقفی گنبدی که نماد آسمان بود .فراموش نکنیم که سردابه ها و نیایشگاه های مهری و هم چنین گرمابه ها نیز در گودی ساخته می شدند. در دو سوی آن جایگاه نشست قرار داشت ، گودی در وسط معبد که مراسم آیینی در آن برگزار می گردید. دربالای مهرابه جایگاه پیر قرار داشت. شکل داخل زورخانه های سنتی بیشتر هشت گوش است؛ هر گوش آن شامل یک غرفه است و از این غرفه ها برای تماشاچیان و یا محل سنگ گرفتن و مشتمال کردن و لباس کنی استفاده می شده است.این شکل ریشه در معماری دوران اشکانی دارد. انگشت نهادن بر خاک گود و بوسیدن آن ،حرمت آیینی گود را به یادها می آورد. بسیاری از زورخانه های قدیم در کنار آب انبار ها و یا قنات ها بود و این نیز خود یکی دیگر از همگونی های  زور خانه و آیین مهری است . در کنار معابد مهری هماره آبی روان در جریان بود که رهرو پس از شستشو پای در داخل نیایشگاه می نهاد. یکی از رسوم بازمانده از آیین مهر ، زنگ زور خانه است. زنگ به وسیله ی مرشد تنها برای کسانی در زور خانه زده می شود که به پایگاهی بلند دست یافته باشند . برهنگی در آیین مهر نماد گسستن از وابستگی های و بخشی از ورزش باستانی است.ورزشکار تنها با بستن لنگ و یا تنکه وارد گود می شو د . عیاران قدیم و شطاران نیز چون به جنگ می رفتند برهنه می شدند و تنها لنگیبر کمر می‌بستند.  هر تازه وارد که می خواست به جرگه ی  پهلوانان بپیوندد ، می‌بایست گامه هایی  را سپری نماید ، آنگاه اجازه ی ورود به گود را می یافت. هفت گامه ی مهری و پسین تر هفت وادی سوفیان ایرانی در فرهنگ زورخانه های این سرزمین دیده می شود : مبتدی ، نوچه (نو خاسته – ساخته ) ، صاحب تاج،صاحب زنگ، پیش کسوت، مرشد و کهنه سوار . مرشد و کهنه سوار نشانی از «پیر » و «پیران پیر » در باور های مهری است . کهنه سوار بالاترین مقام  را داشت.در «سردم» که نمادی از جایگاه نشست پیر مهری است ، می نشست . یکی از پهلوانان وبنیان گزاران ورزش زور خانه پس از تازیان، پهلوان محمود خوارزمی است.این عارف پهلوان چنان بر ورزش باستانی تاثیر گذاشت که هر ایرانی را بر آن داشت که ورزش پهلوانی را به او وابسته بداند . نخستین کسانی که در برابر تازش تازیان برخاستند و درفش استقلال ایران را برافراشتند عیاران یا پهلوانان سیستانی بودند. صفاریان یا همان عیاران و پهلوانان سیستان زبان فارسی  را زنده کردند. بیگانگان را از ایران بیرون راندند و سپس پهلوانان خراسان و دیگر جای ها برخاستند. نخستین حکومت مستقل ایرانی را همین عیاران و پهلوانان صفاری و سامانی و  خاندان بویه برپا داشتند.  ششصد سال پسانتر نیز سربداران که همان پهلوانان خراسان و گیلان و کرمان بودند بر مغول تاختند و استقلال ایران را باز گرفتند. نبردهای آزادیخواهانه و عدالت جویانه پهلوانان و درویشان دوره گرد در تبریز و گیلان و خراسان در دوران صفویان خود تاریخ پرشوری از مبارزات مردم این سرزمین است. تاریخ ایران و استقلال و آزادی آن با تاریخ پهلوانان اشکانی وصفاری و سامانی و بویه و... گره خورده است. اوج تمدن و ترقی و پیشرفت ایرانیان درست در زمان همین خاندان های پهلوانی بوده است. ایران در زمان حکومت آزادمردان و پهلوانان سامانی به عصر نوزایی  و رنسانس قدم نهاد. هیچگاه در این سرزمین ما با این همه دانشمند و هنرمند وروبرو نبوده ایم. فردوسی و خیام و ابن سینا و رازی و بیرونی... همه از همین روزگارند. *** استاد مهرداد بهار در باره شباهت های زورخانه و نیایشگاه های مهر می نویسد: زورخانه های ما شباهت های بسیار با معابد مهری دارند. زورخانه ها همیشه با پلکانی طولانی از زیرزمین به سطح خیابان می رسند. همه ی زورخانه ها که به آیین نیاکان و نه با معیارهای «مدرن» ساخته شده اند، در زیر زمین قرار دارند و معمولاً در زیر بناهای دیگر این زورخانه های کهن نوری اندک دارند. در داخل زورخانه، بر خلاف معابد مهری، دو سکوی کناری و یک صحنه مستطیل گود میانی وجود ندارند وگود چند ضلعی یا مربع زورخانه از همه سو با سکو احاطه شده است، ولی، درست مانند معابد مهری، در کنار سکو، در پای دیوار، نیمکت قرار دارد که تماشاگران بر آنها می نشینند و به مراسم نگاه می کنند. به هر حال، نکته اصلی اشتراک گود، سکو و نیمکت است. در کنار در ورودی زورخانه، مانند معابد مهری، آبدانی وجود دارد که البته، امروزه مورد استعمال اصلی خود را از دست داده است. به جای آتشدان ها که در معابد مهری، در انتهای صحنه و در دو سوی تصویر مهر قرار دارد، در زورخانه، در جلو سردر، اجاقی است که امروزه از آن برای گرم کردن ضرب و تهیه نوشیدنی گرم استفاده می شود. به همان گونه که بر دیوارهای معابد مهری نقش هائی مقدس بود، در زورخانه ها نیز تصاویر و نقش هائی از رستم و دیگر پهلوانان وجود دارد. نکته همانند دیگر، کوچکی زورخانه ها است که تنها می توانند گروه کوچکی را در خود جای دهند. یک چیز در معابد مهری هست که در زورخانه ها نیست و آن نقش مهر در حال کشتن گاو است. علت حذف کامل این صحنه (اگر کشتن گاو توسط مهر یک سنت ایرانی باشد) نه تنها به سبب مسلمانی مردم، بلکه، با اطمینان می توان گفت، بخصوص بدین جهت است که در زیر تاثیر آیین زردشتی در ایران، کشتن گاو به اهریمن نسبت داده شده و بدین روی، دیگر جائی برای وجود آن بر دیواره ها در ایران نبوده است. کشتی گرفتن و آداب آن، بنا به افسانه های رومی درباره مهر، ایزد مهر، پس از زاده شدن، بر آن شد تا نیروی خود را بسنجد. بدین روی، نخست با ایزد خورشید زورآزمائی کرد و کشتی گرفت. درین کشتی گرفتن، خورشید تاب نیروی مهر را نیاورد و بر زمین افتاد. سپس، مهر او را یاری داد تا برخیزد. آنگاه دست راست خویش را به سوی خورشید کرد. دو ایزد با یکدیگر دست دادند و این نشان بیعت خورشید با مهر بود. سپس، مهر تاجی بر سر خورشید نهاد و از آن پس ،آن دو یاران یکدیگر ماندند. نکته اصلی در کار زورخانه کشتی گرفتن است و چون پهلوانی فرو افتد، دقیقاً همان اداب دست دان را دو پهلوان بجای می آورند و با دست های چپ بازوهای راست یکدیگر را می گیرند و با دست های راست به یکدیگر دست می دهند و همان گونه که مهر و خورشید با هم پیمان دوستی بستند، دو کشتی گیر نیز هرگز نباید با یکدیگ دشمنی ورزند و اگر کینه ای پدید آید، باید یکدیگر را ببوسند و آشتی کنند و دوست بمانند. جز کشتی گرفتن، دست دادن و پیمان دوستی بستن، شباهت های دیگری نیز میان این دو آیین وجود دارد، از جمله، یکی سنت برهنگی است: پهلوان در گود، مانند مهر به هنگام زایش، جامه ای بر تن ندارد و تنها بر میان خود لنگی یا تنکه ای دارد که می تواند برابر برگ انجیر باشد. برهنگی از مراسم حتمی گود است. رسم دیگر زورخانه زنگ زدن است و آن زنگی است که با زنجیری بر سردم زورخانه آویزان است و مرشد به هنگام ورود پهلوانان بزرگ آن را به صدا در می آورد تا همگان از ورود ایشان آگاه شوند. در معابد مهری نیز زنگی یافته شده است که گمان می کنند آن را به هنگام نشان دادن تصویر مهر در پایان یا در آغاز مراسم به صدا در می آورند. ولی ممکن است این زنگ را در معابد مهری به هنگام ورود بزرگان دین به آواز در می آورده اند. در آداب زورخانه، چون پهلوانی به مقام استاد می رسید و کمال تن و روان می یافت از طرف پیشوایان طریقت به این افتخار دست می یافت که تاج فقر بر سر نهد. این مراسم در اداب مهری نیز وجود دارد. نوچه ها، پیش خیزها، نوخاسته ها و ساخته ها در زورخانه همان مقامی را دارند که در آیین مهر تازه واردان داشته اند. در آیین مهر رومی، پیروان مهر را با روحیه ای جنگی تربیت می کردند. در زورخانه نیز به صورتی نمادین، آداب نبرد آموخته می شود. در پی این سلسله ارتباط ها (اگر فرض ما درست باشد) می توان گمان برد که در معابد مهری اروپایی نیز آیین هایی شبیه به ورزش‌های زورخانه ای بجای آورده می شده است. در زورخانه نیز مانند آیین مهر، تنها کسانی که به سن بلوغ رسیده اند حق تشرف دارند. در سنت پهلوانی ایران، مردی می تواند به سلک پهلوانان در آید که شانه بر صورت وی بایستد، یعنی تازه وارد باید بر چهره خود ریش داشته باشد. در زورخانه نیز مانند آیین مهر، زنان را راه نیست. در زورخانه نیز مانند آیین مهر، مقام اجتماعی و ثروت جائی و ارزشی ندارد. پهلوانان یکدیگر را برادر یا هم مسلک می خوانند و این همان است که در میان مهر پرستان نیز متداول بوده است. در زورخانه همواره و در هر کار حق تقدم با یش کسوتان است و این سنت نیز در آیین مهر دیده می شود. چنان‌که از اشعار شاهنامه فردوسی برمی‌آید، در زمان ساسانیان جوانان در مکان‌های ویژه  آموزش پهلوانی می‌دیدند و همچنین «مینو خرد پهلوی» به همگان سفارش شده است تا خود را به جامه اطمینان و اعتماد به نفس ( پوشیدن شلوار کشتی) و دانش بیارایند و سپر راستی در دست گیرند و با گرز شکرگزاری و کمان آمادگی با آنچه که مظهر اهریمنی است بجنگند. چنان‌که پیداست سنگ، میل و کباده از ابزارهای اصلی ورزش زورخانه است.   ساختمان زورخانه بام آن به شکل گنبد و کف آن گود است . در آن کوتاه و یک لختی است و هر که به خواهد از آن بگذرد و داخل زورخانه بشود باید خم شود . می گویند در زورخانه را از این رو کوتاه می گیرند که ورزشکاران و کسانی که برای تماشا به آنجا می روند به احترام ورزش و ورزشکاران و آن مکان خم شوند. این در به یک راهروی باریک با سقف کوتاه باز می شود و آن راهرو به «سردم زورخانه» می رود . درمیان زورخانه گودالی هشت پهلو و گاهی شش پهلو به درازی پنج یاچهار متر و پهنای چهار متر و ژرفای سه چارک تا یک متر کنده شده که «گود» نامیده می شود. در کف گود چند لایه بوته و خاشاک گذاشته و روی آن بوته و خاشاک خاک رس ریخته و هموار کرده اند. بوته و خاشاک را برای نرمی کف گود می ریزند و هر روز روی این کف را پیش از آن که ورزش آغاز شود با آب «گل نم» می زنند تا از آن گرد برنخیزد.  دیواره گود ساروج اندود شده است و لبه آن  با چوب پوشانده شده است تا اگر ورزشکاران هنگام ورزش به لب گود بخورند تنشان زخمی نشود. در بالا و دور گود غرفه‌هایی ساخته شده که جای نشستن تماشاچیان و گذاشتن جامه ورزشکاران و لنگ بستن آنان است . یکی دو غرفه از این غرفه‌ها نیز جایگاه افزارهای ورزشی است . سردم:سر دم زورخانه در یکی از غرفه های چسبیده به راهروی زورخانه درست شده است و آن صفه ای است نیم گرد که کف اش از کف زورخانه یک متر تا یک و نیم متر بلندتر است. در جلوی «سر دم» چوب بستی است که به آن زنگ و پوست پلنگ و زره و سپر و پرتاووس آویخته است. بر روی سکو زیر چوب بست اجاقی کنده شده که در آن آتش میریزند و هرگاه اجاق نداشته باشند منقلی زیر چوب بست می گذارند و مرشد تنبک خود را با آتش اجاق یا منقل گرم می کند تا صدای آن رساتر درآید . می‌گویند نخستین کسی که طرح ساختمان زورخانه را ریخت «پوریای ولی» بود. نام پوریای ولی (محمود قتالی خوارزمی) است و او در نیمه دوم سده هفتم و نیمه نخستین سده هشتم هجری می زیسته است . او پهلوان و شاعر و عارف بوده و دمی گرم و گیرا داشته است. با لب زمزمه آرا چه خفی و چه جلی جرگه را گرم بکن از دم پوریای ولی

نمونه ای از رباعیات پهلوان محمود:                                               آنم که دل از کون و مکان برکندم                                            وزخوان جهان به لقمه ای خرسندم                        کندم ز سر کوی قناعت سنگی                                                 آوردم و بر رخنه ی آز افکندم 

                                                      گر بر سر نفس خود امیری مردی                                                  گر بر دگری خرده نگیری مردی                         مردی نبود فتاده را پای زدن                                                   گر دست فتاده ای بگیری مردی 

                                                    امشب ز سر صدق و صفای دل من                                                    در میکده آن هوش ربای دل من                         جامی بکفم داد که بستان و بخور                                                گفتم نخورم گفت برای دل من 

افزارهای زورخانه تخته شنا: چوبی است هموار به درازای هفتادسانتی متر و پهنای هفت و ستبری دوسانتیمتر و گاهی کوچکتر و بزرگتر از این اندازه هم ساخته می شود. به زیر تخته نزدیک دو سر آن دو پایه زنخی  به بلندی چهار سانتیمتر میخکوب شده است. میل ورزشی: افزاری است چوبی و کله قندی و توپر، ته آن گرد و هموار و سر آن تخت یا گرد است و در میان آن دسته‌ای به درازای پانزده سانتیمتر فرو برده اند . وزن هر میل از پنج کیلو تا چهل کیلو گرم است . میل بازی: مانند میل ورزش است ولی دسته آن بلندتر از میل ورزش و وزنش کمتر از آن است تا در هنگام بازی و پرتاب کردنش آسان باشد .وزن هر میل بازی از چهار تا شش کیلو گرم بیشتر نمی شود . میل زورخانه به منزله گرزی است که در جنگ‌های قدیم به کار می رفته که میل ها به تدریج از آهن به چوب تغییر یافته و از شکل گرز خارج و به صورت فعلی درآمده است و هدف از میل گرفتن عادت دادن دست ها به استفاده از گرز در جنگ بوده است . گونه ای از میل، از چوب های سنگین برای ورزش ساخته می شده است.  نوعی از چوب های سفید رنگ و کوچک برای میل بازی و شیرین کاری که دسته های آن را تا حد امکان بلندتر می ساختند تا در موقع بازی ، چرخاندن ، پرتاب کردن و رها کردن آن به راحتی انجام شود . در سال‌های دور میل های دیگری هم در زورخانه وجود داشته اند که عبارت بود از یک یا دو جفت میل بسیار سنگین که اکنون استفاده از آنها مرسوم نیست . میل بازی بازی هایی که به وسیله میل انجام می شود ، نظم و قانون معینی ندارد و هر ورزشکار با ذوق و سلیقه خود انواع بازی ها را انجام می دهد و آنچه مشاهده گردیده ، میل بازها متجاوز از سی نوع بازی می کنند و این کار یکی از شیرین ترین اعمال ورزش باستانی است . میل های بزرگ مخصوص ورزش وزن معینی ندارد و وزن آنها از جفتی دوازده تا سی کیلو می باشد . پیشتر رایج نبود ورزشکاران میلهای خود را دسته جمعی از جای خود بلند کنند ، بلکه جلوتر ازهمه ، کسی که نسب سیادت داشت میل خود را با آهنگ ضرب بلند کرده و چند حرکت  به صورت میل بازی انجام داده و میل ها را روی شانه خود می گذاشت و بعد از این عمل از پیشکسوت ترین نفر شروع و به اشخاص مبتدی پایان می گردید .برای میل گرفتن شمارشی نیست ، بلکه مرشد زورخانه با آهنگ ضرب و خواندن اشعار ورزشکاران را مشغول می دارد و همین که میان دار میل ها را از روی شانه به روی زمین آورد سایرین هم  میل ها را به جای خود می نهند .گورگه:این کلمه در سالهای اخیر در تهران به جای میل زورخانه رایج شده است ، در صورتی که گورگه گرفتن نوعی از میل گرفتن است که ورزشکار حرکات خود را به نهایت سرعت رسانیده و میل ها را سر مچ گرفته و مرشد هم آهنگ مخصوصی برای این حرکت می نوازد و آن آهنگ را از قدیم گورگه گفته اند و کلمه گورگ یا گورگه از لغات مغولی است که در فارسی باقی مانده است و نام نوعی از طبل یا نقاره است که در قدیم در جنگ با آهنگ خاصی می نواخته اند .سنگ:دو‌پاره و راست گوشه است که از درازا با بست های فلزی به یکدیگر چسبانیده شده و یک بر آن هلالی است، درازای سنگ یک متر و پهنای آن هفتاد سانتیمتر است. در میان سنگ سوراخی است که در آن دستگیره ای گذاشته اند و روی آن را با نمد یا کهنه پوشانده اند تا دست ورزشکار را هنگام سنگ گرفتن زخم نکند. وزن هر دو سنگ از بیست کیلو تا صد و بیست کیلو است. سنگ را در قدیم (سنگ زور) و (سنگ نعل) هم می نامیدند زیرا به شکل نعل است. کباده: افزاری است آهنی، مانند کمان و سراسر تنه آن از آهن است و در میانش «جا دستی» دارد. درازای آن نزدیک به صد و بیست تا صد و سی سانتیمتر است. چله کبـّاده زنجیری است شانزده حلقه ای ـ و گاهی کمتر یا بیشتر ـ و در هر حلقه شش پولک آهنی دارد و میان آن جا دستی گذاشته شده است. وزن کباده از ده کیلو تا چهل کیلو است. گاهی نیز کباده‌های سنگین‌تر و سبکتر هم می سازند و بکار می‌‌برند. جامه:تنکه یا تنبان نطعی:شلوار کوتاهی است که ران را تا زیر زانو می پوشاند و آن را هنگام ورزش کردن و کشتی گرفتن می پوشند. این تنبان از یک رویه چرمی یا پارچه ماهوتی ستبر و چند لایه آستر کرباسی دوخته شده است . رویه آن بیشتر به رنگ آبی مایل به سبز است. کمر و نشیمنگاه و سر دو زانوی تنکه از چرم است. روی رانهای تنکه گل و بوته های بزرگی ـ بیشتر بوته جقّه سرکج قلاب دوزی شده است . بالای تنکه را «برج»، پیش روی تنکه را که زیر شکم می افتد «پیش قبض»، روی زانو را (پیش کاسه) یا ( سر کاسه) و پشت زانو را (پس کاسه) می نامند. لنگ:همان لنگی است که مردان در گرمابه میبندند. در روزگار ما به جای پوشیدن تنکه ، ورزشکاران لنگی روی «زیر شلوار» خود می بندند و در گود میروند و بستن آن چنین است : دو سر از پهنای لنگ را در کمر گاه بر روی ناف گره می زنند و پایین لنگ را که آویزان است از پشت پا می گیرند و از میان دو پا بالا می برند و در «پیش قبض» که همان «گره» است فرو می کنند. دست اندرکاران:مرشد:امروز در زورخانه مرشد به کسی می گویند که آوازی خوش دارد و هنگام ورزش روی «سر دم» می نشیند و با آهنگ های گوناگون که هر کدام ویژه یکی از حرکات ورزشی است ضرب میگیرد و شعرهای رزمی که بیشتر از شاهنامه فردوسی برگزیده می شود می خواند و صدای ضرب و آواز خود را با حرکات ورزشکاران ، هماهنگ می کند و آنان را به ورزش بر می انگیزد. در قدیم « مرشد» یا «کهنه سوار» کسی بود که کار آموزش ورزشکاران و پهلوانان با او بود. کهنه سوار در هنگام ورزش لنگی به دوش می‌انداخت و چوبی هم که به آن «تعلیمی» می گفتند در دست می گرفت و در کنار گود می‌نشست و باستانی کاران یا کشتی‌گیران را در کارهای ورزشی و کشتی گیری راهنمایی می کرد. کهنه سواران یا مرشدان از چابک‌ترین و آزموده‌ترین پهلوانان و ورزشکاران بودند.  مرشد  دارای مهم‌ترین نقش در ورزش باستانی است : یک مرشد خوب ، باید نوازنده‌ای چیره دست ، خواننده‌ای خوب ، و آشنا  به آداب و رسوم زورخانه باشد. یک نوازنده و یا مرشد مسلط و توانا باید ویژگی های زیر را دارا باشد :  هماهنگی شعر و ریتم و هنر تلفیق شعر و موسیقی ؛ تسلط به ریتم و قواعد آن ؛ دگرگونی آنی در اوزان حرکتی ورزشهای متنوع و قدرت رهبری  استفاده از همه میدان و قابلیتهای ضرب زورخانه . ضرب زورخانه:در ضرب زورخانه ،به علت تعویض و تعدد حرکات ورزشکار وسط گود، مرشد از ریتم‌های گوناگونی استفاده می‌کند. برای چند حرکت ورزشی یک ورزشکار ریتم‌ها به طور پی در پی ویکی پس از دیگری بنا به ضرورت و پاسخ‌گویی و همگام و هماهنگ بودن به حرکت ورزشکار اجرا شده و با ضربات سنگین و پر طنین و ریزهای با صلابت و چون آفتاب، درخشان و تکان دهنده، خبر از نابودی رخوت و سستی و خبر از پویایی وجود و امیدواری به زندگی با موفقیت با تن و روان سالم می‌دهد.« میاندار » کسی است که در میانه گود زورخانه می‌ایستد و دیگر ورزشکاران با نگاه کردن به حرکات او ، هماهنگ با ضرب مرشد ، حرکات ورزشی انجام می‌دهند ، میاندار نسبت به دیگر ورزشکاران از سابقه بیشتری برخوردار است .. پای زدن و انواع حرکات زورخانه نظیر شنای پیچ ، گورگه گرفتن ، سنگ و چرخ و میل بازی و کباده کشیدن همه حکایت از سابقه دیرین این ورزش با موسیقی و ضربهای متنوع آن دارد.برای هر یک از اجزا ورزش زورخانه‌ای ، قطعات موسیقی ( سازی و آوازی ) وجود دارد که مرشد آن را اجرا می‌کند . تندی و کندی ریتم و ملودی ، تأکیدها ، به تدریج تند و یا کند شدن‌ها ، و غیره را مرشد بر اساس حس و حال موجود در فضای زورخانه و در بین ورزشکاران ، تغییر می‌دهد . موسیقی زورخانه در گذشته با سازهای مختلفی مانند ضرب ، نی و سه تار انجام می‌شده ، ولی امروزه موسیقی زورخانه تنها  آواز به همراهی ضرب زورخانه است . ضرب یا طبل زورخانه ، از نظر شکل شبیه به تنبک بزرگ موسیقی سنتی با صدایی بم‌تر و قوی‌تر است . بدنه ضرب یا طبل زورخانه از گِلِ پخته و پوست آن هم مانند سایر ضرب‌ها از پوست آهو و مانند آن تهیه می‌شود .  اشعار در موسیقی زورخانه ، بیشتر حماسی است ، همچنین از اشعاری با موضوع های اخلاقی از دیوان شعرایی همچون مولوی ، سعدی ، حافظ استفاده می‌شود . موسیقی زورخانه از نظر فرم ، مانند دیگر انواع موسیقی قدیم ایرانی ، در چارچوب موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی محلی ایران جای می‌گیرد . ملودی و ریتم در موسیقی زورخانه با توجه به محتوای شعر ، وزن شعر و حرکت ورزشکاران از میان گوشه‌های موسیقی ردیف یا موسیقی محلی ایران انتخاب و اجرا می‌شود .مشت مالچی:کسی است که پیش از ورزش به ورزشکاران و پهلوانان لنگ و تنکه میدهد و پس از ورزش آنها را مشت و مال میکند، تا کوفتگی و خستگی از تنشان بدر رود و پادویی زورخانه نیز با مشت مالچی است. پیش کسوت:پیش کسوت در زورخانه به کسی می گویند که سالمندتر و آزموده تر از ورزشکاران دیگر باشد . پیش کسوت از همه گونه ورزشهای باستانی و ریزه کاریهای یکایک آنان آگاه است و می تواند بهتر و سنگین تر از دیگران ورزشهای باستانی را انجام دهد. کسوت یعنی لباس و پیشکسوت یعنی کسی که هفت پیراهن بیشتر از دیگری پاره کرده است. ضرب المثلی است که می گوید آقا نمی دانید ما هفت پیراهن بیشتر پاره کرده ایم. میاندار: ورزشکاری است که در گود روبروی مرشد و میان ورزشکاران دیگر می ایستد و گرداندن ورزش و پیش و پس انداختن کارهای ورزشی را به عهده می گیرد. ورزشکاران هنگام ورزش به او نگاه و از حرکات ورزشی او پیروی می کنند. میاندار باید مانند پیش کسوت آزموده و آگاه از همه گونه ورزش و ریزه کاریهای یکایک آنها باشد. معمولاً پیش کسوت هر زورخانه میاندار آنجا می شود. پهلوان:به کسی گفته می شود که بسیار آزموده و چابک و کار کرده باشد و هماوردی نداشته باشد. نوخاسته: جوان نوچه‌ای است که آزمودگی یافته و پهنه کارهای ورزشی خود را گسترش داده و برای کشتی گرفتن و ورزشهای «تو گودی» به زورخانه های دیگر می رود. نوچه:به جوان ورزشکاری گفته می شود که زیر نظر پهلوانی، فن های کشتی را می آموزد و شاگرد او به شمار می رود. او از نظر تردستی و چابکی برگزیده‌ترین شاگردان آن پهلوان است. شیوه ها:سنگ گرفتن:سنگ گیرنده در بالای گود در جایی از زمین که لنگ انداخته اند به پشت می‌خوابد و سه بالش، یکی را زیر سر و دوتای دیگر را زیر بازوی راست و چپ می گذارد و دو سنگ با دو دست خود چنان می گیرد که سرهای هلالی آن دو به سوی سرش باشد و پی در پی به پهلوی چپ و راست می‌غلطد. هنگامی که بر پهلوی چپ است سنگی را که در دست دارد مستقیم چنان بالا می برد که بازوی خمیده‌اش راست شود و به همان شیوه هنگامی بر پهلوی راست است سنگی را که در دست چپ دارد مستقیم به بالا می برد. این گونه سنگ گرفتن را «غلطان» می گویند. گونه دیگر سنگ گرفتن آن است که ورزشکار به پشت می‌خوابد و پاهایش را دراز می کند و دو سنگ را باهم پی در پی روی سینه بالا و پایین می برد، این سنگ گرفتن را (جُفتی) می‌نامند. مرشد، سنگ گرفتن ورزشکاران را می‌شمارد و اگر سرگرم ضرب گرفتن برای ورزشکاران درون گود باشد، یکی از دوستان سنگ گیرنده سنگهای او را می شمارد. صد و هفده اشاره به صد و هفده تن کمر‌بسته مولا است و صد و چهارده اشاره به یکصد و چهارده سوره قرآن است. سنگ شمار یا مرشد پیش از سنگ گرفتن برای شور بخشیدن به سنگ گیرنده (سرنوازی) می خواند: اول خدا   دو نیست خدا سبب ساز کل سبب یا (سید کائنات) چاره ساز بیچارگان الله پنجه خیبر گشای علی  ـ شش گوشه قبر حسین  ـ امام هفتم باب الحوایج  ـ قبله هشتم یا امام رضا ـ یا اما محمد تقی روحی فداه و جسمی ـ دهنده بی منت الله ـ یا امام حسن عسگری دخیل ـ جمال امام زمان صلوات. یا (جمال هشت و چهار صلوات) ـ زیاده باد دین خاتم انبیاء ـ ای چهارده معصوم پاک  ـ نیمه کلام الله مجید ـ شانزده گلدسته طلا ـ صد و هفده کمر بسته مولا ـ خدای هجده هزار عالم و آدم ـ بر بی صفتان روزگار لعنت  ـ یا (بر نمک نشناس لعنت) ـ بیس (بیست) لعنت خدا بر ابلیس  ـ یک بیس (بیست و یک) آقای قنبر علیس (علی است) ـ دوبیس مرد دو عالم علیس ـ چاربیس بیمار دشت کرب و بلا (کربلا) یا (ناز چهار ستون بدنت)  ـ پنج تن زیر کسا ـ شش ساق عرش مجید یا (باقر العلوم بعد از نبی) علی است  ـ سه بیس یا علی مثلت کیس(کیست) هفت بیس یا علی موسی بن جعفر  ـ هش بیس یا علی بن موسی الرضا ـ نُه بیس نوح نبی الله ـ سی ختم کلام الله ـ یک سی گرفتی ماشاءالله  ـ دوسی برایش ذولفقار ـ نیستی جان کفار ـ چاره بیچارگان خود الله  ـ دادرس درماندگان خود مولا ـ یا ابوالفضل العباس دخیل  ـ یا موسی بن جعفر ـ یا علی بن موسی الرضا بطلب  ـ نه سی طوفان بلا  ـ چهل ختم اولیاء و انبیاء  ـ یک چل بزرگ است خدا ـ دو چل محمَّد است مُصطفا  ـ سه چل علیس شیر خدا ـ چار چل یا فاطمه زهرا ـ پنج چل خدیجه کبرا ام المؤمنین  ـ شش چل ابراهیم خلیل الله ـ هفت چل موسی کلیم الله ـ هش چل عیسی روح الله ـ نه چل آدم صفی الله  ـ پنجاه، هزار بار بر جمال خاتم انبیاء صلوات  ـ ز آدم و حّوا دگر نبی الله ـ شعیب و یوسف و یعقوب ـ پس خلیل الله ـ ملائکان مُقّرب  ـ دگر ز جبرائیل  ـ ز حسُن یوسف  ـ جمال شصت بند دیو ، علی را صلوات . در این هنگام مرشد برای دنبال کردن شماره و رساندن آن به صد و چهارده یا صد و هفده از پنجاه به پایین می شمارد بدینگونه: نه چل آدم صفی الله ـ هش چل عیسی روح الله  ـ هفت چل موسی کلیم الله . . . . . . . تا به شماره یک برگردد. هفده شماره یا چهارده شماره بازمانده  را دوباره از یک به بالا می شمارد. ولی اگر مرشد از شماره شصت به پآیین شمرده باشد سه شماره یا شش شماره به یک مانده را به پایان می رساند. البته این اندازه شمارش در صورتی پیش می آید که سنگ گیرندهآن نیرو را داشته باشد.در گود هر یک از ورزشکاران به فراخور مقام خود در جایی می ایستند. کار کُشته‌ترین و کار آزموده‌ترین و سالمندترین آنها که پیش کسوت دیگران خواهد بود «میاندار» می شود و میان گود روبروی مرشد می ایستد. ورزشکاری که پس از او از ورزشکاران دیگر سالمندتر و آزموده تر است پای (سر دم) می‌ایستد. اگر در میان ورزشکاران «سید» ی باشد و در ورزش باستانی پختگی چندان هم نداشته باشد پای (سر دم) می ایستد و اگر شایستگی میانداری داشت در میان گود می رود و میانداری می کند. در این صورت پیشینه‌ترین ورزشکار روبروی او (پای سر دم) یا پشت او می ایستد. ورزشکاری که از دیگران ناآزموده تر و ناپخته تر است و به او (تازه کار) می گویند، جایش در گود پشت سر میاندار است. دیگر ورزشکاران از بزرگ تا کوچک (از نظر آزمودگی) به ترتیب کنار گود دورادور میاندار می ایستند. شنا رفتن:پیش از شنا رفتن، میاندار یکی از تخته شناها را که در غرفه ای روی هم ریخته شده است برمی‌دارد و به دنبال او ورزشکاران یکی پس از دیگری ، تخته ای را برمی دارند و درو گود می‌ایستند. سپس میاندار دور گود می‌گردد و به هر یک از ورزشکاران میانداری کردن را تعارف می کند. آنگاه از همه رخصت می طلبد و تخته‌اش را در میان گود می گذارد و زانوان و پنجه پا در کف گود قرار می دهد و دو لبه تخته شنا را با دست می گیرد . گاهی مرشد یا میاندار از ورزشکاری که آوزای خوش و گیرا دارد درخواست می کند که چند بیتی به مناسبت حال و مقام بخواند و پیش از اینکه او خواندن را آغاز کند «میاندار» یا «مرشد» می گوید: (مزد دهنش به محمد صلوات) و همه صلوات می فرستند و با صلوات فرستادن ورزشکاران، آوازه خوان کمی خستگی در می کند . و آنگاه همه صلوات می فرستند سپس میاندار دو پایش را پس می برد و از یکدیگر باز می گذارد و به مرشد نگاه می کند. ورزشکاران هم به پیروی از میاندار چنان می کنند مرشد زنگ را به صدا در می آورد و به ضرب می زند و با هر تک ضربه محکمی که می کوبد ورزشکاران سینه خود را به سوی تخته شنا خم و نزدیک می کنند . گاهی در کشاکش شنا رفتن میاندار با صدایی که از خستگی بریده به گوش می رسد فریاد می زند (علی بابا) و با دست به مرشد اشاره می کند که آهنگ ضرب را تندتر کند تا آنها شیوه شنا رفتن را عوض کنند. گونه های شنا:شنای کرسی ـ شنای دست و پا مقابل ـ شنای دو شلاقه ـ شنای پیچ. شنای کرسی: در این شنا ورزشکاران پس از این که تخته شنا را بر کف گود گذاشتند دو سر آن را می گیرند و دو پا را در برابر آن تا آنجا که بتوانند چنان از هم باز می کنند که کف پاهایشان از کف گود بلند نشود و سپس شنا می روند. شنای دست وپا مقابل:در این شنا، دو دست ورزشکار بر روی تخته به فاصله بیست سانتی متر از هم قرار دارد و پاهای او در امتداد تن کشیده و جفت است. شنای دوشلاقه:شنای دو شلاقه همان شنای (دست و پا مقابل) است با این فرق که در آن دو بار پیاپی شنا می روند و پس از آن کمی درنگ و خستگی در می کنند و سپس دوباره دیگر پیاپی شنا می روند. این روش را تا پایان ورزش نگاه می دارند. شنای پیچ:در این شنا مانند شناهای دیگر دست های ورزشکار بر روی تخته از یکدیگر باز است و او نخست در حرکت اول سر خود را زیر بغل چپ می برد و تنه خود را به سوی راست می چرخاند و در حرکت دوم ، سر خود را زیر بغل راست می برد و تنه را به سوی چپ می چرخاند و شنا را به همین روش ادامه می دهد. نرمش: ورزشکاران پس از شنا رفتن بر می خیزند و بی آنکه تخته شنا را از کف گود بردارند برای در کردن خستگی نرم و آرام بدن خود را تکان میدهند و این حرکت را نرمش می نامند. مرشد هنگام نرمش کردن ورزشکاران آهنگی ملایم می گیرد و اشعار را با آهنگ مخصوص نرمش می خواند . روش نرمش هر میاندار با میاندار دیگر اندکی اختلاف دارد. میل گرفتن: ورزشکاران هر کدام یک جفت میل از جایگاه ویژه میل‌ها که در بالای گود و نزدیک آن است بر می دارند و نخست میاندار به هر یک از ورزشکاران تعارف می کند که میانداری بپذیرند و اگر کسی نپذیرفت، همان میاندار میل‌ها بر شانه خود می گذارد و دیگران از او پیروی می کنند وبا ضرب مرشد میل گرفتن را آغاز می کنند . میل گرفتن سه گونه است: میل سنگین ـ میل چکشی یا (سرنوازی) ـ میل جفتی. میل سنگین: ورزشکاران با آهنگ ضرب و آواز مرشد آرام و سنگین یک بار میل دست راست را روی شانه و پشت و پهلو و سینه راست می چرخانند و میل دیگر را پیش سینه چپ رو به بالا نگاه می دارند، و بار دیگر میل دست چپ را روی شانه و پشت و پهلو و سینه چپ می چرخانند و میل دیگر را پیش سینه راست رو به بالا نگاه می دارند . این کار به این روش ادامه می یابد. میل سرنوازی:ورزشکاران با آهنگ ضرب مرشد که تند و با شتاب است میل را بروی شانه ها و پشت و پهلو و سینه به تندی می چرخانند. مل جفتی: نخست دو میل را در برابر هم روی سینه نگاه می دارند سپس پی در پی باهم به پس می برند و بازمی‌گردانند. ورزشکاران پس از میل گرفتن برای در کردن خستگی دسته میل‌ها را در دست می گیرند و ته آن را بر کف گود می گذارند و میل‌ها را تک تک پیش و پس می برند و می نشینند و بلند می شوند. این گونه نرمش و میل گرفتن را (خم گیری) می گویند. پا زدن:میاندار در میان گود می ایستد و ورزشکاران پیرامون او گرد می آیند. نخست پای آرامی می زنند که به آن پای (نرم) می گویند و آن چنین است که ورزشکار پنجه یک پا را اندکی از زمین بلند می کند و بر روی پنجه پای دیگر، خود را تکان می دهد و به آرامی پیش و پس می رود. گونه های پازدن: پای اول:ورزشکاری روی پنجه پا می ایستد و پای‌ها را پی در پی به چپ و راست می گذارد. بدین گونه که یک بار پای راست را در کناره بیرونی پای چپ می گذارد و در پی آن پای چپ را در کناره بیرونی پای راست می گذارد و این کار را تند و پی در پی ادامه می دهد و در همین حال تن خود را نرم و آرام می جنباند. پای جنگلی:ورزشکار روی پنجه های پا می ایستد و با آواز و صدای ضرب مرشد یک بار سنگینی بدن خود را روی پنجه پای چپ می اندازد و پای راست را به پیش پرتاب می کند و بار دیگر روی پنجه پای راست می ایستد و پای چپ را به پیش پرتاب می کند. این کار تند و پی در پی انجام می گیرد گاهی ورزشکار، میان پای جنگلی زدن (رخصت) می‌طلبد و میان گود می آید و می چرخد. در این هنگام ورزشکاران دیگر در کنار گود می ایستد و او را نگاه می کنند.پای اول:ورزشکار همآهنگ با ضرب مرشد ، هر بار بر یکی از دو پای خود تکیه و پای دیگر را به پیش پرتاب می کند. در اینحرکات دست‌ها نیز می‌جنبد. پای دوم: پس از پای اول ، میاندار از میان گود با دست به مرشد اشاره می کند و مرشد بی درنگ آهنگ ضرب را تند می کند و میاندار به شرح زیر (دو پا) می زند، یکبار پای راست و بار دیگر پای چپ را به پیش پرتاب می کند و آنگاه پای‌ها را یکی یکی کمی از زمین برمی‌دارد و می گذارد و در این حال تمام بدن خود را نیز به نرمی تکان می دهد. پای سوم: پس از پای دوم میاندار باز با دست به مرشد اشاره می کند و مرشد آهنگ ضرب را عوض می کند . در این هنگام میاندار «سه پا» مانند «دو پا زدن» است با این فرق که ورزشکار سه پا را پشت سر هم یکی پس از دیگری پرتاب می کند و آنگاه کمی درنگ می کند و دوباره همین روش پا می زند. پای آخر: ورزشکار روی پنجه های دو پا می ایستد و با آواز مرشد تند و پشت سر هم پاها را بلند می کند و یکی پس از دیگری به عقب می برد و باز می گرداند گویی دونده ای است که در جای خود ایستاده است و پیش نمی رود.چرخ زدن پنج گونه است: چرخ جنگلی: ورزشکار در میان گود می آید و دست‌ها را در امتداد شانه نگاه می دارد و به نرمی خود را تکان می دهد و آرام و همآهنگ با صدای ضرب مرشد، دور گود می چرخد. چرخ تیز:ورزشکار درمیان گود یا دور گود بسیار تند به دور خود می چرخد . گاهی سرعت چرخ آنقدر زیاد می شود که هیکل چرخنده را نمی توان تشخیص داد. چرخ سبک و چمنی: ورزشکار در چرخ سبک و چمنی نه تند و نه آرام بلکه سنگین و زیبا به درو خود می چرخد و با چرخ دور گود را هم می پیماید. چرخ تک پر:ورزشکار پس از یک بار بدور خود چرخیدن، یک بار هم به هوا می جهد و در هوا چرخی به دور خود می زند. گاهی هم چرخنده دو دست راست را روی هم بر سینه می گذارد و چرخ می زند.  ورزشکار «تک پرها» را در هوا در گوشه های گود انجام می دهد. سه تک پر: ورزشکار سه بار به دور خود می چرخد آنگاه یک تک پر در هوا می زند. مرشد برای هر یک از چرخ‌ها آهنگی ویژه بر ضرب می گیرد. کباده کشیدن:کباده را همه ورزشکاران نمی کشند و کسانیکه بخواهند بکشند پس از چرخ زدن دوتا دو‌تا یا تک تک از مرشد یا پیش کسوت «رُخصت» می گیرند و هر کدام کباده‌ای برمی‌دارند و با دو دست در بالای سر نگه می دارند. کباده کشیدن به این گونه است که ورزشکار کمان کباده را با دست راست و زنجیر آن را با دست چپ می گیرد (و برخی هم از ورزشکاران برعکس) و بالای سر در این حالت دو بازوی او کمی تا شده است نگه می دارد. و با ضرب و آواز مرشد، یک بار دست راست را در امتداد شانه نگاه می دارد و دست چپ را بر روی سر خم می کند و می خواباند و بار دیگر دست چپ را در امتداد شانه نگاه می دارد، و دست چپ را بر روی سر خم می کند و می خواباند و بدین گونه ورزشکار کباده کشیدن را ادامه می دهد. او باید به روی پنجه های دو پا به ایستد و با آهسته و نرم حرکت دادن کباده پا به پا بشود و پیش و پس برود .کشتی: به کشتی گرفتن نهادند سر                                      گرفتند هر دو دوال کمر در گذشته پس از پایان یافتن ورزش، کشتی‌گیران و پهلوانان میان گود می رفتند و دو به دو با هم کشتی می گرفتند. دو کشتی گیر نخست (فرو می کوبیدند) آنگاه مرشد لنگی به میان هر دو کشتی گیر پرتاب می کرد تا دست نگه دارند که شعر(گُل کُشتی) خوانده شود. کشتی‌گیران در کنار هم به پهلو، رو به قبله خم می شدند و یک دست را بر گردن یکدیگر و دست دیگر را روی زانو می گذاشتند و مرشد شعر (گل کشتی) را می خواند یا یکی از ورزشکاران که آواز خوشی داشت در لبه دیوار گود می نشست و از حاضران (رُخصت) می طلبید و گل کشتی را می خواند: در معرکه ها درنگ می باید کرد  خون برجگر نهنگ می باید کرد پوشند یلان زره به پیکار  اینجاست جایی که برهنه جنگ می بایدکرد دو کشتی گیر پس از اینکه مرشد یا خواننده می گوید: خدا را سجود ، پیران را عزّت، جوانان را قدرت ، رب المشرقین و رب المغربین فبای آلاء ربکما تکذبان، کف گود را دست می بوسیدند و کشتی را آغاز می کردند.  و این نیز شعری در باره‌ی کشتی و فنون آن: با زلف یار کشتی پر پیچ و خم خوش ست نی هم چو ترک مست جفا و ستم خوش ست تو شاخ و لنگ سرکش و رودست و قوچ بند با مهوشان کلاته یا در علم خوش ست گهواره دیو و عقربک و قوس و دم شیر رد و بدل نمودن این ها به هم خوش ست از انواع کشتی های پهلوانی نیز باید به این موارد اشاره کرد :کشتی دوستانه : این نوع کشتی بیشتر به خاطر تمرین و مرور فن صورت می گیرد و با اجازه میداندار یا پیشکسوت ترین فرد حاضر اجرا می شود.کشتی خصمانه : به تقاضای قبلی یکی از دو حریف و موافقت پیشکسوت یا پهلوان انجام می گیرد تا معلوم شود چه کسی برتر و زورمندتر است . کشتی دوره ای : در زورخانه های قدیم چنین رسم بود که پس از خاتمه ورزش و مراسم دعا، کسی که به قدرت خود اطمینان کافی داشت، دست خود را به طرف یکایک حاضران دراز می کرد تا هر کس که مایل است به وسط گود بیاید و با او کشتی بگیرد. کشتی گرفتن با چند حریف کاری بسیار مشکل است و از عهده هر کس برنمی آید.کشتی پهلوانی : این نوع کشتی بین برترین کشتی گیران هر شهر یا بین شهرهای دیگر برگزار می شود و طی تشریفاتی در حضور پیشکسوتان ورزش محل، قدم به میدان می گذارند.کشتی میدانی : کشتی میدانی که اکنون به کشتی پهلوانی معروف شده در خارج از گود زورخانه انجام می گرفت که برای تعیین پهلوان کشور برگزار می شد. در قدیم پهلوانان نامی از سراسر ایران به پایتخت می آمدند تا در یکی از روزهای عید، در حضور بزرگان مملکت و پهلوانان پیشکسوت به میدان بروند و پس از کشتی گرفتن با یکدیگر، معلوم کنند که کدام یک از آنها زورمندتر از دیگران است و به عنوان پهلوان کشور لقب گیرد.نشان مخصوص پهلوان کشور "بازوبند پهلوانی" است که به او داده می شود و چنانکه پهلوانی بتواند سه سال متوالی پهلوان کشور انتخاب شود، در این صورت بازوبند برای همیشه به ایشان واگذار می گردد و برای مسابقات بعدی بازوبند جدیدی تهیه می کنند. برخی از انواع سبک ها ی کشتی که درایران متداول بودند: پهلوانی یا زور خا نه یی ( متداول در سراسر ایران ) سبک با چوخه ( خراسان ) چوخه ( کردستا ن ) گیله مردی ( ما زنداران – گیلان – گلستا ن) سبک لوچو ( ما زندران ) سبک ترکمنی یا کوراش ( گلستا ن ) سبک آشیرما ( آذربا یجان ) سبک کمری ( آذربا یجان و قزل با ش ) سبک بغل به بغل ( قزوین ) زوران پا توله و زوران ما چکه ( کردستا ن) کچ گردن ( سیستا ن و بلوچستا ن) زیر و بل ( سبک کردی و کرمانشا هی ) سبک جنگ ( بختیا ری و لرستا ن ) سبک لری ( لرستا ن ) سبک کمر بندی ( اصفها ن ) سبک کویری ( کرما ن) دسته بغل ( فا رس ) و سبک لشگر کشی ( یزد ) نام فنون کشتی خود نشان از تاریخ کهن آن دارد: اژدربند.اشکل گربه.آفتاب مهتاب. النگه باخته.بادیه آسا. یل شکن. بنداشتر.تندر.چکال.خمیرک. چوخه. داس درو. ستاره شمار.سرشاخ. شغالک. شیرگیر.کنده‌ی افلاک.کنده‌ی یزدی بند.گاوتاب.لنگالنگ.نیایش:پس از پایان ورزش، مرشد می گوید (اول و آخر مردان عالم بخیر) و به زنگ می زند و تنبک را کنار می‌گذارد و می نشیند. در این هنگام میاندار و ورزشکاران دیگر که هر یک لنگی بر دوش انداخته اند به کنار گود می آیند و به لبه آن تکیه می دهند و میاندار دیگران را احترام می گذارد و تعارف می کند. اگر کسی نپذیرفت خود او به دعا کردن می پردازد و ورزشکاران و تماشاچیان هم باهم پس از هر یک از دعاهای او (آمین) می گویند. دعا چنین است: دست و پنجه مرشد درد نکند. خداوند نسل سادات را زیاد کند و دشمن و بدخواه سادات را از صفحه زمین براندازد. پروردگارا به حق عزت و جلالت قسمت می دهیم که تیغ شاه اسلام پناه ما را «بـرا» (بـران) بگردان، سایه بلند پایه اش را از سر آب و خاک ایران و فرد فرد ایرانیان کم و کوتاه نفرما. پروردگارا شر شیطان و بلاهای ناگهانی، نفس اماره آخر الزمان را از بلاد اسلام دور بگردان. خداوندا بانیان ورزش را که مرده اند و رفته اند رحمت بفرما. در دنیا و آخرت زبان مار را به ذکر لا الله الا الله گویا بفرما. پروردگارا تورا قسم می دهم به حق مقـربان درگاهت در دنیا ما را از زیارت ائمه اطهار و در آخرت از شفاعت ابا عبدالله بی بهره منما. سپس میاندار می گوید: بر آن کسانی رحمت باد که خداوند رحمتشان کرده. در دنیا و آخرت ما را روسفید و نام نیک بگردان. یک صلوات ختم کنید. حاضران صلوات می فرستند و دعا پایان می پذیرد. گل ریزان:یکی از دیدنی‌ترین جشن‌ها که در زورخانه بر پا می شود (گل ریزان) است. جشن بیشتر در شبهای ماه رمضان برای بزرگداشت پهلوانان بنام و کهن بر پا می شود و در آن پهلوانان و ورزشکاران قدیمی و با سابقه و بزرگان و سرشناسان محل دعوت می شود و هر یک از آنان دسته گلی با خود می آورند و در و دیوار زورخانه نیز با گل پوشیده می شود. در جاهای خاص و روی میز شیرینی و میوه چیده می شود. پس از یک دور ورزش و بازیهای ورزشی و چند کشتی میان پهلوانان بنام، یکی از پیش کسوت‌ترین ورزشکاران درباره مقام پهلوانی که (گل ریزان) برای او برپا شده است سخن می‌راند. اکنون «گل ریزان» بیشتر برای بزرگداشت، و پاس پهلوان یا ورزشکار آزموده و قدیمی برپا می شود و هم چنین برای کمک به خانواده ورزشکارانی که درآمد کافی برای گذراندن زندگی خود ندارند یا گرفتاری‌هایی زندگی آنان را آشفته کرده است. برای «گل ریزان» دعوت نامه هایی با عنوان «همت عالی» و به ارزشهای گوناگون چاپ می کنند و پولی را که از این راه گرد می آید به ورزشکار یا خانواده او می دهند. پهلوانان نامدار:در زیر لوحه‌ای که نام سرشناس‌ترین پهلوانان ایران از سده هفتم هجری تاکنون بر آن کنده و بر دیوار خاوری زورخانه بانک ملی ایران کار گذاشته شده است آورده می شود و نام سه تن از پهلوانان یزدی  را هم می توان در پهلوانان تاریح ایران دید : پهلوان فیله همدانی سده هفتم هجری . پهلوان محمود بن ولی الدین خوارزمی (پوریای ولی) سده هشتم. پهلوان محمد ابو‌سعید.پهلوان کاتب. پهلوان مالانی.پهلوان درویش محمد خراسانی. سده نهم. پهلوان نداقی عراقی اصفهانی.پهلوان میرزابیک کاشی. پهلوان بیک قمری.پهلوان میرباقر آجرپز.پهلوان جلال یزدی. سده دهم. پهلوان میزابیک کاشی سده یازدهم. پهلوان کبیر اصفهانی سده دوازدهم. پهلوان لنـدره دوز.پهلوان عسگر یزدی. پهلوان محمد مازار. پهلوان ابراهیم یزدی. پهلوان شعبان سیاه. پهلوان حاج حسن بد آفت. پهلوان حاج نایب رضا‌قلی. پهلوان حسین گلزار کرمانشاهی. پهلوان اکبر خراسانی . پهلوان یزدی کوچک . پهلوان سید هاشم خاتم زاده . پهلوان اصغر نجار . پهلوان میرزا باقر دراندرونی . پهلوان علی میرزای همدانی. پهلوان مهدی خان سیف الممالک. پهلوان صادق قُمی. پهلوان سید حسن شجاعت (رّزاز). پهلوان حاج محمد صادق بلور فروش. پهلوان سید تقی کمل قمی.  سده سیزدهم به بعد. لنگ انداختن از قدیم و ندیم در زورخانه ها معمول بوده و هست که در خلال انجام ورزش باستانی دو یا چند نفر از ورزشکاران در وسط گود با یکدیگر کشتی می گیرند و به اصطلاح کشتی گیران سر شاخ می شوند و با یکدیگر می پیچند. این نوع کشتی گرفتن و سر شاخ شدن چون به منظور تمرین و نمایش است و جنبه رسمی و زورآزمایی ندارد لذا هنگامی که کشتی دو حریف به مرحله حساس می رسد و نزدیک است که یکی بر دیگری غلبه کرده پشتش را به خاک برساند میاندار یا مرشد زورخانه از فرصت استفاده کرده لنگ می اندازد یعنی یک ثوب لنگ از کنار گود برمی دارد و به سوی آن دو کشتی گیر پرتاب می کند و می گوید:«پهلوانان، حرمت لنگ.» کشتی گیران موظف اند احترام مرشد و حرمت لنگ را نگه داشته، از یکدیگر جدا شوند و صورت همدیگر را ببوسند و در جای خود قرار گیرند. لنگ انداختن همان آشتی کردن است که رفته رفته ،از آن به منظور تسلیم و شکست استفاده کرده اند و اکنون نیز هر جا که پای شکست و تسلیم به میان آید می گویند: فلانی لنگ انداخت. آش بغرا: از دیگر آداب پهلوانان که امروزه ناشناخته است ، اما در فتوّت نامة سلطانی  از آن یاد شده ، پختن آشی به نام «بُغرا» بوده است . همچنین ، پوشیدن و درآوردن جامة خاصّ پهلوانان ، تنکه ، آدابی خاصّ داشته است.نشان دیگر آنان بازوبندی مهره ای بوده که برای دفع چشم زخم به بازو می بسته اند و به آن «بازو مهره » می گفته اند . در اعصار گذشته ، پهلوانانی که به مقام استادی می رسیدند، با اجازة شاهِ دوران خود، سفره‌ای چرمین به نام «نطعی » بربالای تنکه و روی شکم می بستند. در عهد صفوی ، پهلوانانی که به سلک درویشان درمی آمدند، با اجازة استادان و پیران ، زانوبندی ویژه به نام «کاسه بند» که میان آن آینه ای کوچک تعبیه شده بود، به زانوان می بستند. در همان دوران ، به اجازة اقطاب و نقبا، «تاج » (کلاهِ نمدیِ درویشان ) نیز بر سرمی گذاشتند و لُنگ و میان بندی خاصّ به نام کُشتی  ( کُستی ) بر میان می بستند. اصطلاحات زورخانه ای: پیش خیز: ترکیبی است در برابر پس خیز و این دو طبقه کسانی بوده اند که در گذشته در جلو و عقب اسب رجال و بزرگان حرکت می کرده اند و پیش خیزان مأمور بازکردن راه و از طبقه شاطرها بوده اند. در زورخانه ها عنوان پیش خیز مخصوص جوانان نورس و پر حرارت و نوچه های  علاقه‌مند به ورزش بوده است. نوخاسته: به جوانان و نوچه هایی اطلاق می شود که دایره عمل ورزشی و هنر شیرین کاری خود را وسعت داده و برای ارائه هنر و حریف طلبی در کشتی به زورخانه های دیگر هم می روند. نوچه: به جوانان ورزشکار کشتی گیری اطلاق می شود که در زورخانه مخصوصی تحت تعلیم قرار می گیرند و شاگرد پهلوان بخصوصی هستند. ساخته:  به کسلنی گفته می شود که در اثر کوشش در ورزش اندام برازنده و با تناسب پیدا کرده بطوری که تماشای اندام انها تحسین برانگیز است. صاحب زنگ و صاحب ضرب: در گود پهلوانی و صاحب کوتی مورد احترام ورزشکاران است. بهنگام ورود این گروه بسته به مقامشان : مرشد به ضرب یا به زنگ و اگر پهلوان قدر به ضرب و زنگ هر دو زند و اگر پهلوان از سلاله سادات باشد یا مقام پهلوانی کشوری داشته باشد صلوات هم می فرستند.  صاحب تاج: مقصود از پهلوانانی است که بعد از وصول به مقام پهلوانی از طرف پیشوایان طریقت وپیران دلیل به اجازه استفاده از تاج فقر کلاه نمدی پیشوری سه ترک به آنان داده می شود . وارد کردن: اصطلاحی است برای احترام گذاشتن به پیشقدمان و پهلوانان و صاحب کوتاه موقع ورود به زورخانه که عبارت است از زدن ضرب و زنگ و ادای صلوات و خوشامد گفتن. حرامی گرفتن: حمله ناگهانی بی موقع یکی ازطرفین کشتی است ؛ در موقعی که حریف آماده کار نیست. بوسیدن . وابوسیدن: وا بوسیدن ترک کردن کشتی است و این ترکیب در برابر بوسیدن گفته شده است. شاید دستی که کشتی گیران به هم می دهند و باصطلاح (فرو می کوبند) همین بوسیدن باشد زیرا موقعی که نوچه با پهلوانی شروع به کشتی کرد به جای فرو کوبیدن ؛ دست او را می بوسد و یا چنانکه بین سایر مردم معمول است پس از آنکه دست کشتی گیر دست پهلوان را لمس کرد ؛ به دست خود بوسه می زند. اما ترتیب وا بوسیدن این است که حریفان بعد از ختم کشتی پشت دست به صورت یا پیشانی خود نهاده و سرها را آنقدر به هم نزدیک می کنند که کف دست طرفین به یکدیگر می چسبد و بعد از هم جدا می شوند و این اصطلاح در خارج از زورخانه هم در موردی که یکی نسبت به دیگری اظهارناتوانی می کند. حریف: دو طرف کشتی را حریف می خوانند در خارج ازمحیط ورزشی هم گفته میشود فلانی حریف فلانی هست یا نیست یعنی با هم برابر هستند یا نیستند. ظهوری ترشیزی می گوید: گمان مبر که برایم قضا قدر دارد حریف کشتی من کو به عشق غیر از من قدر . هم قدر: هم زور بودن دو پهلوان. صائب تبریزی: هنوز کشتی من با معاصران قدر است  هنوز غاشیه من به دوش کیوان است ظهوری ترشیزی گوید: خوش قدر افتاده جنگ این دو زور آور به هم  خم به یک اندازه شد باز و دو ابروی ترا خاک کشتی: برای کشتی های خارج از زورخانه زمین را هموار کرده خاک نرمی می ریختند که به خاک کشتی موسوم بود . چنانکه امروز تشک کشتی را پهن می کنند. این اصطلاح هنوز در زبان مردم هست که  یکی که با دیگری دعوایی دارد می گوید خاک کشتی ما در فلان جا ریخته خواهد شد یعنی آنجا مبارزه خواهیم کرد. نیک کار: به کسر کاف کلمه اول، کاری که مخصوص یک شخص است نیک کار می گویند مثلا گفته می شود نیک کاران فلان پهلوان آرنج سرپاست یعنی در این فن تخصص دارد. به این اصطلاح امروزه شگرد می گویند. ‌ واگیر: اصطلاحی است برای سنگ گرفتن در زورخانه . باین ترتیب که هر ورزشکاری هر تعداد سنگ گرفت و با خسته شدن سنگ را به زمین گذاشت و نفر بعد از او این ورزش را انجام داد همان شخص اول باز بسنگ گرفتن می پردازد و مرتبه دوم را واگیر می گویند و این اصطلاح در گل کشی میرنجات هم ذکر شده که میگوید: که ندانسته به جهان سنگ دگر بر سر سنگ وقت واگیر تو شاید به فسون و نیرنگ سنگ کشتی: پهلوانان نامی، گاهی یکی از ورزشکاران را که وزنش بیشتر از وزن پهلوان بوده چند روز قبل از مسابقه به خانه برده و با وی کشتی می گرفته و خود را با وزن سنگین او عادت می داند،تا در هنگام کشتی جدی از عهده بلند کردن حریف خود بر آیند . در گذشته این قبیل کشتی گیران پر وزن را که هنری نداشته و برای همین کارها خوب بودند در مقام مزاح سنگ کشتی می نامیدند. بد افت: کشتی گیرانی که به زحمت به زمین می خوردند . گویا کسانی را هم که در کشتی خیلی مقاومت می کردند و نمی خواستند به آنها عنوان پهلوانی بدهند با این عنوان می‌خوانده اند. بدل کار: عنوانی نظیر بد افت است و به کسانی می گفتند که کارهای بدل را در کشتی خوب به کار می بردند. چرکین کردن: کشتی گیر به زمین نخورده اما کار را خراب کرده است. کشتی در میان ماندن: مقصود نا تمام ماندن کشتی است که چون دو نفر در کشتی حریف یکدیگر نمی شوند ؛ اتمام کشتی را به وقت دیگری موکول کنند و می گویند: کشتی آنها در میان است یا در میان مانده است. کشتی گره شدن:همان معنی کشتی در میان ماندن را می دهد. کشتی پاک شدن یا پاک کردن:  به معنی کشتی تمام شدن یا تمام کردن یا تلافی زمین خوردن درکشتی دیگر است ؛ میرنجات در گل کشتی می گوید: از نگاهی بکشد کشتی ما پاک شود  چه بهشتی است که آنشوخ غضبناک شود قاطی شدن: به یکدیگر پیچیدن دو نفر کشتی گیر است و در برابر ترکیب سوا شدن پهلوان پنبه: در مقام شوخی، لقب ورزشکاران درشت هیکل و بی هنراست و این از قرن ها قبل به مناسبت آدمک های پنبه ای که حلاج ها در موقع چراغانی از گلوله های پنبه ای ساخته و جلو دکان خود می‌گذاشتند به وجود آمده بود. پیش قبض:قسمتی از تنکه کشتی در جلو کمر. هم چنین:گرفتن دستهای حریف و زورآوردن نطعی: تنکه چرمی ـ قطعه ای از چرم که به صورت پیش بند بر روی شلوار کشتی می بستند که در روزگار ما تبدیل به لنگ شده است . نطعی پوشیدنی پهلوانی متبرکی است که در حقیقت جانشین پیش بند چرمین کاوه آهنگر دلاور مبارز تاریخ کهن ایران زمین و نیز براندازنده حکومت سراسر ظلم و ستم ضحاک ماردوش بوده است. نطعی متبرک است و نباید ناپاک شود و یا زیر دست و پا بیفتد. در روزگار ما لنگ نماد پیش بند چرمین کاوه دلیر است. نطعی را بر روی شلوار می پوشند. خانه ورزش: زورخانه، ورزش خانه, گود مقدس. چوب تعلیم: چوب بلندی است که معمولا از جنس نی است و در دست کهنه سواربوده است، جهت تذکر و هدایت ورزشکاران. سرپا: مشهور به قدرت، آماده کشتی ؛ حریفی که آماده رفتن به صحنه نبرد است. خوش پرگار: ورزشکار پرسینه، سینه ستبر و پر عضله. تنکه: شلوار مخصوص ورزش های زورخانه ای و کشتی گیری در گود مقدس زورخانه. واگیر: دوباره، ورزشکاری که در زیر سنگ خسته می شود سنگ را از او می گیرند. حرکت مجدد او با سنگ را واگیر می گویند. جست کلاغ: کلاغ پر، یکی از تمرینات پا در زورخانه بوده است. ورزش با میل: گوارگه گیری یا گورگه گیری. این سر و آن سر زدن:از این سر گود به آن سر گود دویدن و هر بار یک پا را به لبه گود زدن. این حرکت برای تقویت و نیز نمایش چابکی ورزشکار اجرا می شده است . مشتمال: نوعی ماساژ. مشتمال چی: کسی که مشتمال می دهد . مرشد: آوازخوان و ضرب گیر زورخانه. نوخاسته: نوخاسته پهلوانی است که به مرحله پهلوانی رسیده است، موفقیت هایی کسب کرده و مدعی نیز است. نوچه: آموزنده فنون، پهلوان مبتدی، ورزشکار جوان. حق خوانی: خواندن اشعار مناسب که حکمت آمیز و پند آموز باشند. گل کشتی: اشعار شیوا و شورانگیزی که در وصف کشتی گیران خوانده می شود. این واژه در اصل "قول کشتی " است و قول کلمات متوازن و شعرگونه را گویند که در وصف ورزش و پهلوانی و پهلوانان و صفات پهلوانان است. در ادبیات فارسی "قول و غزل" را مترادف می آورند. خاک کشتی: خاکی که با آن زمین را می پوشاندند تا زمین برای کشتی گرفتن نرم باشد. کف زورخانه . در قدیم پیش از خاک رس ریختن در کف گود،بوته گون را آب زده در لایه زیرین می چیدند و بعد روی آن خاک نرم و نم می ریخته اند .  هر روز هنگام شروع ورزش کف گود را آب پاشی می کردند تا گرد و خاک بلند نشود. شلنگ و تخته: تخته شلنگ، حرکت شلنگ تخته پا کوبیدن روی تخته شلنگ است. لنگ: پارچه ای بافته شده از نخ، به طول تقریبی دو متر و بیشتر که از آن به عنوان خشک کن و حوله، رو دوش انداز و نطعی استفاده می کنند. استفاده از لنگ به عنوان پوشش تنکه به طور ساده که مخصوص تازه کارها و ورزشکاران معمولی است.ورزشکارانی که به مرحله کشتی گرفتن می رسیدند و کشتی را شروع می کردند، لنگ را طوری به کمر می بستند که جلوی آن لچکی مانند و تقریبا شبیه نطعی می شد. یک سرلنگ را به طرف راست کمر می بستند.ورزشکاران در مرحله نوچگی که قابلیت خوبی در کشتی پیدا می کردند یک لنگ اضافه روی لنگ اولیه می بستند، دو لنگ.بعد از مرحله دو لنگ، ورزشکار نوخاسته که در حد پهلوانی بود تنکه می پوشید. چهارشانه: ورزشکار کوتاه قد و فربه که عضلات کلفت دارد. ***  میر نجات اصفهانی مثنویی به نام "گُل کُشتی"  در سال 1112در بیان اصطلاحات این فن دارد. برخی از این اصطلاحات:  بانگ خلیل اللهی: کشتی گیران چون حریف را از جا می کندند تا بر زمینش بزنند، به شیوه حضرت خلیل بانگ الله اکبر از جان برمی آوردند: گوش بر حرف تو دارند ز مه تا ماهیگاه کشتی چو کشی بانگ خلیل اللهی زمین دیوار: ورزشی در کشتی: دیدن روی تواش ای مه من ناچار است ورزش مهر به کوی تو زمین دیوار است گرده پوشیدن: اشاره به رسمی دارد که در حالت کشتی پهلوانان خاک بر بدن خود می‌مالیده‌اند:  گرده پوشید دگر شیر صفت  آهویی باز هنگامه کشتی ست حریفان هویی گهواره دیو: فنی است که دو حریف یکدیگر را تکان دهند تا یکی دیگری را ناغافل به زمین بزند: همه رنگ و همه مکر و همه ریو است رقیب بی سخن صورت گهواره دیو است رقیب هزاری: کسی که روزی هزار بار ورزش تخته شلنگ کند:  ای که در هند جفا تیغ تو کاری باشد منصب تخته شلنگ تو هزاری باشد! *** آیین پهلوانی از اساتیر برآمد.  با شکوه بسیار، دوران حماسه را پیمود.  در تازش تازیان و مغولان در شکل جنبش های عیاری و سربداری رخ نمود و استقلال و آزادی ایران را پاس داشت. در جنبش های پهلوانان دوران صفوی به نبرد با ستم برخاست. پیشه وران واهل حرفه و فن و بازاریان از این آیین حمایت ها کردند و بسی پهلوانان که از میان آن‌ها برخاستند. با پایان دوران قاجار و قرار گرفتن ایران در آستانه‌ی دگرگونی های بسیار، این آیین به یک باره از رونق افتاد و قدرت خویش را از دست داد و از بازار و میدان و کوی و گذر و چهار سوق و محله به گود زورخانه بازگشت. * ما بار دیگر به منش و کنش پهلوانی نیاز داریم. به کار و تلاش و خرد. به دانایی و مهر و مدارا. چنین بوده است آیین پهلوانی. پهلوانی یک آیین است. آیین شادمانی و تلاش و عشق. عشق به انسان و طبیعت و آزادی و استقلال.   پی نوشت: در این روزگار، که پهلوانی از میان مردم و میدان به گود زورخانه باز گشته و اندیشیدن دلی می خواهد چون رستم، پرورش تن  را اما اجازتی هست و کتاب های بسیاری در باره‌ی  زورخانه نوشته شده است. من اما نگاه خودم را دارم. در بیشتر این کتاب ها و تارنماها، مقالاتی یکسان دیده می شود. به گمان من، آن ها را از یک اثر ارزشمند برداشته‌اند. بر آنم که آن نوشته از استاد مصطفا صدیق است که در سال هزار و سیصد و چهل وسه در مجله هنر و مردم، در شماره بیست و ششم به چاپ رسیده است. من  در بخش زورخانه و بویژه نام پهلوانان و افزار زورخانه و ساختمان آن، از همین پژوهش ارجمند بهره گرفته ام. دستشان مریزاد که کارشان کارستان است. دوستداران هم چنین می توانند به پژوهش بسیار ارجمند سه جلدی( تاریخ و فرهنگ زورخانه و گروههای اجتماعی زورخانه رو) نوشته استاد غلامرضا انصاف پور بنگرند. در بخش موسیقی زورخانه از کار ارزشمند محمد اسما عیل دارایی به نام در باره برخی ریتم های ضرب زورخانه و کتاب سه جلدی فرامرز نجفی تهرانی با همین نام، بهره بسیار بردم. در انگلستان نیز در دانشگاه گلاسکو، کارهایی ارزشمند در این زمینه صورت گرفته است.کارهای یک پژوهشگر بریتانیایی به نام لوید ریگن، با عنوان زورخانه در ایران در میانه سنت و تغییر از آن جمله است . وی استاد تاریخ و الهیات اسلامی در این دانشگاه است. سمیناری در همین زمینه، در تابستان گذشته در این دانشگاه با شرکت ایران شناسان برگزار شد. کتاب ارجمند تاریخ ورزش باستانی ایران از حسین پرتو بیضایی کاشانی. تاریخ ورزش از آقای ابوالفضل صدری و بسیاری کتاب‌های دیگر در آیین های عیاری و پهلوانی و جوانمردی را خواندم و بسیار آموختم. اما آنچه فراهم آمده کار من است.هم چنان که دیدید، نگاهی  تازه بود به ورزش باستانی و دانش پهلوانی در سرزمین ما. متن کامل این نوشته به سبب همین دید نو از سوی دانشگاه گلاسکو به عنوان بهترین متن با دیدی نو انتخاب گردید. نازنینی به نام آقای وزیری با نامه از من خواستند تا مطلبی در این باره بنویسم و من نیز متن کوتاه شده ای از آن را اینجا آوردم. با آرزوی این که بایسته وشایسته باشد. پیشکش به پهلوانان و مرشدان دیارم. رخصت!

منبع :سایت آقای محمود کویر