خواجه رشید الدین فضل الله در سال (۶۴۵ هجری)(۱۲۴۷میلادی) در همدان متولد شده است. جد اعلای اوموفق الدوله علی باتفاق حکیم و منجم معروف خواجه نصیر الدین طوسی در قلعه الموت مهمان اجباری فدائیان اسمعیلیه بودند. وقتیکه هلاکو آنجا را فتح کرد، موفق الدوله بخدمت سلطان درآمد.
در ایام سلطنت اباقاخان، رشید الدین سمت طبیب خاص پادشاه را داشت و نفوذ و احترامی در نزد سلطان حاصلنمود، لیکن در سلطنت غازان که در سنه ۱۲۹۵ میلادی بتخت نشست، لیاقت و استعداد او بمنصه شهود رسیده و سهسال بعد از آنکه وزیر اعظم صدرالدین زنجانی ملقب بصدر جهان مغزول شود و بسیاست رسد. غازان او و خواجهسعدالدین را متفقا بصدارت انتخاب کرد.
صدارت خواجه رشیدالدین فضل الله در زمان غازان خان (۶۹۹هجری) (۱۲۹۸میلادی)
در سال (۷۰۳ هجری) (۱۳۰۳ میلادی) که غازان بجنگ شام لشکر کشید رشید الدین بسمت منشی عربی پادشاهمصاحب او بود و در همین ایام هنگامیکه دربار سلطان در منزل عانه در کنار رود فرات قرار گرفته بود، رشیدالدین،مؤلف تاریخ وصاف را بحضور سلطان غازان آورد و کتاب او را از نظر پادشاه بگذرانید (سوم مارس ۱۳۰۳میلادی)
در عهد سلطنت اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) رشیدالدین فضل الله مانند دوره پادشاه سابق دارای مرتبت وحیثیت تمام بود بلکه نزد سلطان جدید نیز مزید اکرام و اعتماد اختصاص یافت در همان اوقات در سلطانیه کهپایتخت جدید دولت بود، ناحیهای را آباد ساخت که بنام او به رشیدیه معروف شد و آن را بنا دارای مسجدی باشکوهو مدرسه و بیمارستان و سایر ابنیه خیریه و قریب بهزار خانه بود.
در ماه سپتامبر (۱۳۰۷ میلادی) این وزیر واسطه تبرئه ذمه دو نفر از علمای شافعی بغداد موسوم به شهاب الدینسهروردی و جمال الدین گردید که بتهمت جاسوسی سلطان مصر متهم بودند مؤاخد شد.
ربع رشیدی – دو سالی بعد از آن محلی دیگر را که بمزیت زینت و زیبائی اختصاص داشت، در قرب شهر غازانیه که درگرداگرد مقبره غازان در مشرق تبریز بوجود آمده بود بنا نمود و با مخارجی هنگفت رودخانه سرارود را از میان نهرهائیکه در دل سنگهای صما تراشیده بود بآنجا آورد مبالغ گزافی برای بنای این ناحیه و سایر ابنیه خیریه و عام المنفعهضرورت داشت ولی رشیدالدین فضل الله چنانکه خود اقرار می‌نماید از سلطان کریم خود اولجایتو آنقدر عطایاحاصل مینمود که هیچ پادشاهی قبل از او بوزیری اعطا نکرده بود.
بنا بر آنچه تاریخ وصاف می‌نویسد، تنها برای اجرت استنساخ و صحافی نقشهها و تصاویر کتب ذیقیمت خود کمتر ازشصت هزار دینار که بپول امروز معادل…۳۶ لیره می‌شود صرف نمود.
رقابتها – در اوائل سال ۱۳۱۲ میلادی همکار رشیدالدین فضل الله یعنی خواجه سعدالدین ساوجی از مقام عزت ورفعت خود فرو افتاده و بقتل رسید. نخستین محرک این دسیسه که وزیر را فدا ساخت، خواجه علیشاه گیلانی مردیمغرور و فرومایه بود، وی بعد از هلاک سعدالدین فورا جایگیرین او شد – بعد از اندک زمانی دسیسهای خطر ناک برعلیه رشیدالدین فضل الله ایجاد کرد که خوشبختانه بمحرک آن بازگشت و دامنگیر رشیدالدین نشد. در این مسئله که خواجه رشیدالدین فضل الله از طرف دیگر مسئول و مسبب قتل و هلاکت سفاکانه سید تاج الدین نقیب الاشرافباشد، مورد تردید است و کاتر مر محقق فرانسوی خلاف آنرا ثابت می‌کند.
قتل خواجه رشید الدین فضل الله (۱۳۱۸ میلادی) – در سال (۱۳۱۵ میلادی) اختلاف و نزاع شدیدی مابین او وزیریعنی رشیدالدین فضل الله و علیشاه بظهور پیوست و موضوع نزاع آن بود که چون خزانه سلطان از وجوه دیوانی خالیو لشکر بی حقوق مانده بود، از این رو تعیین باعث و مسبب نقصان خزانه علت آن منازعه گردید و اولجایتو ناگزیر شدهترتیب و انتظام هر یک از ممالک مختلف ایران و آسیای صغیر را میان آندو وزیر تقسیم نماید که بعدها اختلافی رویندهد. معذلک علیشاه یک سلسله تهمت و خصومت را بر ضد همقطار خود ادامه داد بطوریکه خواجه رشیدالدینفضل الله بزحمت زیاد توانست خویشتن را از این بلیه برهاند – این رقابت و فساد بعد از مرگ اولجایتو در اوان سلطنتابوسعید نیز وجود داشت تا عاقبه الامر خواجه رشیدالدین در برابر حملات خصم عنود تاب مقاومت نیاورده در ماهاکتبر (۱۳۱۷ میلادی) از شغل خود کناره گرفت و بالاخره در ۱۸ ماه ژانویه ۱۳۱۸ میلادی در سنی که از هفتاد متجاوزبود، او و پسر شانزده سالهاش ابراهیم را بتهمت مسموم کردن سلطان سابق اولجایتو بقتل رساندند. مایملک او ضبطدیوان گردید و کسان و بستگان او معاقب و منکوب شدند. موقوفات و مؤسسات خیریه او را غصب کردند و کلیه ربعشیخ رشیدی را که او بنا نموده بود عرصه غارت و تاراج قرار دادند.
هر چند جنازه او را در محلی که برای مقبره خود بنا نموده بود بخاک سپردند لیکن گویا مقتدر نبود که جسد او درآرامگاه ابدی راحت بماند زیرا تقریبا یک قرن بعد میرانشاه پسر امیر تیمور در جوش جنون و جهالت حکم کرد که آنرااز قبر درآورده در گورستان یهود دفن نمایند.
خواجه علیشاه بشادی این فیروزی که در سقوط خصم دیرین حاصل نمود، تحفههای باشکوه بآستان کعبه معظمهفرستاد و گویا دست قضا تنها او را از پاداشی که تمام همدستان او گرفتار شده بودند معاف داشت، چه شش سال بعددر (۱۳۲۴ میلادی) بمرگ عادی وفات یافت و چنانکه گفتیم، او اولین وزیری بود در دوره ایلخانان مغول که بمرگطبیعی عمرش بسر رسید.
طرح و تألیف جامع التواریخ – افتخار پیدایش کتاب جامع التواریخ بعقیده کاتر مر به غازان خان تعلق دارد چه اینپادشاه پیش بینی مینمود که مغولان در ایران با وجود تفوق و برتری که داشتند، در طول ایام ناگزیر در عنصر ایرانیمستحیل خواهند شد و بنابراین خواست برای اعقاب یادگاری از اعمال ایشان بصورت تاریخی جامع که شاملفتوحات ایشان باشد بزبان فارسی بجای گذارد. برای انجام این امر خطیر، رشید الدین را انتخاب نمود و اتفاقا بهتر ازاین انتخاب نیز ممکن نمیشد. پس تمام اسناد و نوشتجات دولتی را بانضمام کلیه علمایی که در تاریخ و آثار عتیقهمغول دارای بصیرت و اطلاع بودند، در تحت فرمان او گذاشت.
وزیر بزرگ با اینکه به تنظیم امور دیوانی چنان مملکت عریض و طویلی مشغول بود، معذلک برای تحقیقات تاریخی وتألیف آن کتاب چنانکه باید اغتنام فرصت مینمود. اگر چه بنا بقول دولتشاه صاحب تذکره الشعرا)وقت کتابت اینتاریخ از دم صبح بعد از ادای فریضه و بعضی اوراد تا طلوع آفتاب بوده، چون در اوقات دیگر فراغت بواسطه امورملکی و اشغال دیوانی میسر نبود.)
قبل از آنکه تألیف تاریخ مغول بدست رشیدالدین بپایان برسد، غازان خان در تاریخ ۱۷ مه ۱۳۰۴ میلادی. وفات یافتولیکن جانشین او الجایتو امر فرمود که خواجه آنرا بآخر برساند و همانطور که در بدو امر در نظر داشته است، بنامغازان خان موشح نماید. از اینجاست که این قسمت از این کتاب که عموما به جلد اول معروف است، غالبا باسم تاریخغازانی نام دارد. و نیز الجایتو مؤلف را فرمود که جلد دیگری بر آن بیفزاید و آنرا شامل تاریخ عمومی عالم بالاخصممالک اسلامی قرار دهد و همچنین جلد سومی مشتمل بر مسائل جغرافیائی بر آن اضافه کند.
این قسمت اخیر یا اینکه از میان رفته و معدوم شده یا آنکه ابدا برشته تحریر درنیامده و فقط زمینه آن طرح شده است،
بطوری که از این کتاب فعلا آنچه در دسترس است فقط شامل دو مجلد میباشد
اول – در تاریخ مغول که برای غازان خان نگاشته شده
دوم – تاریخ عمومی
تمامت این مجموع در سال ۷۱۰ هجری (۱۳۱۰ میلادی) خاتمه یافته است اگر چه تا دو سال بعد از آن مؤلف وقایعایام سلطنت الجایتو را همچنان ضمیمه آن کتاب میکرده است.
مندرجات این کتاب بزرگ بطور خلاصه بشرح ذیل است
جلد اول – تاریخ خاص مغولان و ترکان
فصل اول -تاریخ طوایف مختلفه ترک و مغول، انواع آنان، سلسله انساب طبقات و افسانههای ایشان و غیره مشتمل بریک مقدمه و چهار قسمت.
فصل دوم – تاریخ چنگیز خان و اسلاف و اخلاف او تازمان غازان خان.
جلد دوم – تاریخ عمومی
مقدمه – در تاریخ آدم صفی و انبیاء عظام و پیغمبران بنی اسرائیل علیهم السلام.
قسمت اول – تاریخ سلاطین قدیم ایران قبل از اسلام در چهار فصل
قسمت دوم – تاریخ پیغمبر اسلام (ص) و خلفای اسلام تا زمان انقراض خلافت بدست مغول در سال ۲۵۸ میلادی. نهسال بعد از اسلام در ایران مشتمل بر عزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، اتابکان سلغری فارس، اسمعیلیه شرقی وغربی – غزها و اعقاب اتراک، چینیان، عبرانیان، فرنیگیان و امپراطورها و پاپهای آنها، هندیان و سرگذشتی طولانی ومشروح از ساکیامونی یعنی بودا و مذهبی که او تأسیس کرد.
ترتیب فوق طرزانتظام مندرجات کتاب است،به نهجی که درنسخ خطی اداره هندوستان (india office) ودر موزهبریتانیا(british museum) موجود است .
ترتیبی که در کتاب منظورمؤلف بوده
تقسیماتی که مؤلف خود درمقدمه کتاب ذکر نموده اندکی با ذی المقدمه اختلاف دارد زیرا که او درنظر داشته استجلد دو را بتاریخ سطان وقت یعنی اولجایتو وازتاریخ تولد او تا سنه ۷۰۶ هجری (۱۳۰۶ میلادی) اختصاص بدهد وخاتمه مشتمل برتاریخ آن پادشاه سال بسال در آخر همان جلد اضافه نماید .این ترتیب مشوش در غالب نسخ خطیرعایت نشده است بلکه بعضی از آنها فاقد تاریخ سلطان اولجایتو میباشد و بعضی دیگر نیزتاریخ آن پادشاه را درمحلطبیعی و بموقع آن یعنی آخر جلداول بعد از شرح غازان خان قراردادهاند. از نسخ خطی موجود فقط معدودی رامیتوان کامل دانست، هرچند هرجزوازآن تاریخ در یکی از آنها موجود ودردیگری مفقود است درروزنامه انجمنهمایونی آسیائی مورخ ژانویه ۱۹۰۸ میلادی شرح کاملتری در باب مندرجات کتاب مزبور ذکر کرده وآنرا مفصلاتوضیح دادهام و طرز جدیدی برای طبع کتاب که فوق العاده محل حاجت است، پیشنهاد کردهام .
طرح پیشنهادی برای طبع کامل جامع التواریخ درهفت جلد
صرف نظرازتقسیمات مشوشی که مؤلف کتاب نموده است، بنظرمن شایسته است تمام آن کتاب را درهفت جلد بطبعبرسانند که سه جلد آن مشتمل برتاریخ ترک و مغول ومنطبق برجلداول نسخه اصل بشود، وچهارجلد دیگر باجلد دوممطابق باشد بشرح ذیل :
مجموعه اول، تاریخ ترک ومغول
جلداول – ازابتدای تاریخ چنگیزخان تا مرگ او.
جلددوم – ازجلوس اوکتای تا وفات تیمور(اولجایتو) نبیره قبلای خان
جلدسوم – ازجلوس هلاکوتا مرگ غازان .وباین قسمت باید تاریخ ایلخانان مغول تا ابوسعید اضافه شود که اینقسمت فقط ملحقاتی است بتاریخ اصل تألیف رشیدالدین ودرزمان سلطنت شاهرخ وبه امراو انجام گرفته است .
مجموعه دوم،تاریخ عمومی
جلدچهارم- مقدمه تاریخ پادشاهان قدیم فرس تا سقوط خاندان ساسانی و شرح احوال محمد صلی الله علیه وآلهپیغمبراسلام .
جلد پنجم – سراسرتاریخ خلفا اززمان ابوبکرتا المستعصم .
جلدششم – تاریخ پادشاهان اسلامی ایران (غزنویان،سلجوقیان،خوارزمشاهیان،سلغریان واسماعیلیه)
جلد هفتم – بقیه کتاب مشتمل بر تاریخ ترکان ،چینیان،اسارئیلیان.فرنگیان و هندیان که از اخبار وروایات خود آنها نقلشده است .
امتیازکتاب جامع التواریخ نه فقط در آنست که دامنه مطالب آن وسیع وممتد است ونیز نه از آن حیث است کهمحتویات آن ازمنابع موثقه اعم ازمنابع کتبی وشفاهی تحصیل وبدقت بسیار فراهم شده ،بلکه امتیاز آن درابتکاریاست که دارد. درعالم تاریخ نمیتوان گفت که هیچ کتاب نثر فارسی در قدروقیمت با جامع التواریخ برابری می‌کند.چیزی که بیشتر محل تأسف است این است که نسخه مزبورتاکنون حیله طبع نیافته وتقریبا ممتنع الحصول میباشد.
کاترمرquater mere راجع به این کتاب می‌گوید»ضرورت ندارد بیش ازآن بذکرادله دراهمیت فوق العاده مجموعهرشیدالدین بپردایم. همینقدر بس است که بگوئیم این نسخه نفیس با بهترین وسائل واسباب در بهترین اوضاع واحوالی که قبل ازآن هیچ وقت برای هیچ نویسندهای دست نداده تألیف شده ودرنتیجه اولین دفعه بوده است که دورهکامل تاریخ و جغرافیای عمومی برای مردم آسیا تحریر شده است.« وبازکاترمر دقت وصحت کتاب رشیدالدینراوصف نموده وذکرمی نماید که مؤلف آن برای آن قسمت ازتاریخ که مخصوص مملکت ختا است تا چه حد بمنابعچینی اعم از کتبی یا شفاهی دسترسی داشته است .وپس ازآن اظهار تأسف مینمایدوازاینکه قسمت جغرافیایی اینکتاب مفقود شده ویا دست کم هنوزپیدا نشده است و محتمل است بطوریکه کاترمرحدس میزند این قسمت درموقعتاراج وانهدام ربع رشیدی که بلافاصله بعدازمرگ خواجه رشیدالدین روی داد،ازمیان رفته باشد.
رشیدالدین علاوه بر کتاب جامع التواریخ، چندین کتاب دیگر تألیف نموده که کاتر مر راجع بآنها و مندرجات آنها شرحمبسوطی بیان کرده است. از آنجمله است )الاحیاء و الاثار( که مشتمل بر بیست و چهار مجلد و محتوی مسائلمختلفه میباشد از قبیل مسائل مربوط به علم کائنات و جو و فلاحت و درختکاری و تربیت زنبور عسل و افنایحشرات و خزندگان موذیه و سمیه، علم زراعت و دامپروری، معماری، قلعه بندی، کشتی سازی، معدن کاوی، تصفیهو ذوب فلزات. نسخه این کتاب متأسفانه مفقود شده است.
توضیحات – دیگر از مؤلفات رشیدالدین نسخه ایست موسوم بتوضیحات که در مسائل تصوف و کلام برشته تحریردرآمده و مشتمل بر یک مقدمه و نوزده رساله میباشد. این کتاب را بر حسب درخواست الجایتو سلطان تألیف نمودهو کاتر مر از روی یک نسخه خطی که در کتابخانه ملی فرانسه موجود است آنرا شرح و وصف کرده است در دنبال آن،کتاب دیگری در تفسیر و کلام نگاشته است موسوم به (مفتاح التفاسیر) و در مسائل مختلفه از قبیل فصاحت آسمانیقرآن، مفسرین آن کتاب مبین و طرق ایشان، خیر و شر، جزا و سزا، طول عمر، پروردگار، تقدیر، معاد جسمانی و غیرهبحث می‌کند و در آخر آن شرحی در ابطال مذهب تناسخ و تعریف لغات و اصطلاحات فنی اضافه نموده است.
الرساله السلطانیه – کتاب دیگری است که از همین مقوله که در تاریخ نهم رمضان ۷۰۶ هجری (۱۴ مارس ۱۳۰۷میلادی) برشته تحریر در آورده و ماحصل مباحثهای که در موضوعات کلامی در حضور سطان الجایتو مابین علمایوقت اتفاق افتاده جمع آوری نموده است.
لطائف الحقایق – مشتمل بر چهارده رساله نیز از آثار قلمیه او است و با شرح رؤیائی که برای مؤلف در لیله ۲۶ رمضان۷۰۵ هجری (۱۱ آوریل ۱۳۰۶ میلادی) روی داده و حضرت رسول را بخواب دیده است شروع می‌شود. محتویاتاین کتاب نیز مسائل کلامی و اسلامی است این کتاب و سه کتاب مذکور در فوق، همه بزبان عربی است و همه آنهامجموعه رشیدیه را تشکیل می‌دهد که نسخه نفیسی از آن کتاب بتاریخ ۷۱۰ هجری (۱۳۱۰ میلادی) است در پاریسوجود دارد (۱) و در همان کتابخانه نسخه خطی دیگری از آن کتاب موجود است که دارای ترجمه فارسی کتاب لطائفالحقایق مذکور نیز میباشد و همچینین دو نسخه از یک شهادتنامه وجود دارد که هفتاد نفر از علما و مشایخ اسلامصحت اصول عقاید رشیدالدین را تصدیق و تسجیل نمودهاند رشیدالدین این شهادتنامه را از آن جهت ترتیب داد کهشخصی از اهل بغضا و عدوان که میخواست از نذور و موقوفات غازان خان که مخصوص اهل علم و فضل بود،استفاده نماید و موفق باین مقصود نگردید، از روی غرض و عنا خواجه را بفساد عقیده متهم ساخت و خواجه برایبرائت ذمه خود آن استشهاد را منظم فرمود.
بیان الحقائق – دیگر از مؤلفات رشیدالدین نسخهای است که متأسفانه فقط مطالب مندرجه آن معلوم است و آنموسوم است به بیان الحقائق مشتمل بر هفده رساله که غالبا در مسائل کلامی برشته تحریر در آمده است. اگر چهبعضی از مطالب دیگر مانند آبله و معالجه آن و ماهیت و انواع حرارت نیز بحث شده است.
مساعی رشید الدین برای حفظ آثار خود
خواجه رشید الدین برای محافظت و بقاء نتایج مساعی ادبی خود احتیاط و تحرس دقیقی بکاربرد و شرح آنرا کهمتأسفانه در برابر حوادث عقیم و بلا اثر بود، کاتر مر در کتاب خود مبسوطا ذکر نموده و در اینجا بطور خلاصه و اجمالنقل می‌شود.
اولا مقرر داشت که چند نسخه از مؤلفات او برای دوستان و آشنایان و همچنین علما و دانشمندان استنساخ شده وبایشان عاریه داده شود و آنها مجاز بودند که از روی آن استنساخ نمایند.
ثانیا امر کرد که ترجمههای عربی کتب فارسی او و ترجمههای فارسی تمام مؤلفات عربی او را مهیا نموده و از هر دونسخ متعدده نگاشته برای مطالعه یا استنساخ هر کس از اهل علم که مایل و طالب باشد، آزادانه در کتابخانه مسجدمحلهای که بنام او به ربع رشیدی موسوم بود بگذارند.
ثالثا مقرر فرمود که از تمام مسائل و کتب تألیفی او مجموعه بزرگی منضم به صور و نقشههای چند فراهم ساخته و درکتابخانه عمومی مسجد محله بگذارند و آنرا (جامع التصانیف الرشیدیه) نام داد و از چهار مجلد کتبی که در طب و طرزحکومت مغول تحریر نموده بود، مقرر داشت که بسه زبان فارسی و عربی و چینی ترجمه و تحریر شود. بالاتر از تماماینها اجازه و آزادی نامه داده بود که هر کس طالب باشد، کتب مزبور را بخواند یا سواد بر دارد. باین نیز قانع نشده همهساله از محل موقوفه که برای مسجد و مدرسه خود وقف نموده بود، مبلغی را برای استنساخ کتب خود یکی بفارسی ویکی بعربی اختصاص داد که همه ساله یک نسخه کامل تحریر نموده و بیکی از شهرهای ممالک اسلام هدیه نمایند وقرار گذاشته بود که این نسخ را روی بهترین کاغذ بغدادی و به بهترین و خواناترین خطی بنویسند و با نسخه اصل دقیقامقابله و تطبیق نمایند. محررین و سوادنویسانی که برای این امر تعیین شده بودند همه را بدقت و با رعایت خوشیخط و سرعت قلم انتخاب کرده در نواحی مدرسه و مسجد خود منزل داده بود که در تحت امر نظار این امر خیرمشغول کار باشند. بعد از آنکه هر نسخه اختتام مییافت آنرا صحافی و تذهیب کرده بمسجد میبردند و در کتابدانیمابین منبر و محراب قرار میدادند، آنگاه این دعا را که مؤلف با قلم خود نگاشته بود بر آن میخواندند؛
(اللهم یا ملهم الاسرار و یا معلم الاخبار و الاثار، کما وفقت عبدک المفتقر الی رحمتک الواسعه رشید الطبیب لتصنیفهذه الکتب المشتمله علی التحقیقات المقویه لقواعد الاسلام و التدقیقات الممهده لبیان الحکم و الحکام المفیدهللمتاملین فی بدائع المصنوعات النافعه المفکرین فی غرائب المخلوقات و وفقته ایضالان وقف بعض املاکه شارطانیتخذه من سالها نسخ من هذه الکتب ینتفع بها المسلمون من اهل البلدان فی کل حین و اوان، فتقبل اللهم کله منه قبولاحسنا و اجعل سعیه مشکورا و ذنبه مغفورا، واغفر للساعین فی اتمام هذا الخیر و المستفیدین من هذه الکتب والناظرین فیها و العاملین بما فی مطلوبها و آته الحسنه فی الدنیا و الاخره، انک اهل التقوی و اهل المغفره)
عین این دعا را نیز در پایان هر نسخه کتاب نوشته و مناجات مختصری که باز به قلم خود رشیدالدین بود، بر آنمیافزودهاند. سپس خاتمه بقلم ناظری که کتاب در تحت نظارت او تحریر یافته بود، متضمن تاریخ تحریر و اینکه برایکدام شهری این نسخه تحریر یافته و همچنین نام و نسب آن ناظر بر آن منضم مینمودند که مؤمنین او را نیز بدعای خیریاد نمایند و بعد از اتمام این امور، کتاب را نزد قضات تبریز میفرستادند و ایشان شهادت میدادند که تمامت رسوم وتقاریری که مؤلف بر آن عهد کرده بود، انجام یافته است. آنگاه آن کتاب را بشهری که برای آن تحریر یافته بودمیفرستادند و آنرا در کتابخانه عمومی آن شهر نهاده طلاب علم و اهل فضل در آن شهر میتوانستند آن را بخوانند یا دربرابر اداء وجه الضمان معینی آن را عاریه کنند و نیز یک نسخه از ترجمه عربی مجموعه رشیدیه ضمیمه کتابهای بیانالحقایق و الاحیاو الاثار مخصوص یکی از مدرسین آن مؤسسه بود که او همه روزه میبایستی آنرا مطالعه نموده ومطالب آن را برای طلاب بیان و تدریس نماید و نیز هر یک از مقربان ان مؤسسه مجبور بودند که یک نسخه از یکی ازاین کتب یا بعربی یا به فارسی مادام که به شغل قراات مشغول است فراهم سازد و اگر قصور کند او را تغییر داده مقریدیگر که در این امر بیشتر مواظب نماید انتخاب گردد، و نسخه که سواد بر میداشت به خود او تعلق میداشت ومیتوانست بفروشد یا به دیگری هبه نماید و همچنین وسائل تسهیل برای کسانی که داوطلب استنساخ آن کتب درکتابخانه میبودند فراهم شده بود، لیکن هیچکس اجازه نداشت که آن را از محوطه کتابخانه بخارج ببرد، و بالاخرهبرای متولیان و نظار موقوفه قید شده بود که مقاصد خیر مؤلف را موافق نیست و عینا مطابق وصیت او انجام دهند وهر کدام که بر خلاف آن رفتار کنند، به لعن الهی دچار باشند.
با وجود این احتیاط و پیش بینی شایان، همانطور که کاتر می‌گوید: (اکنون قسمت عمدهای از مؤلفات این مورخدانشمند از دست رفته و تمام وسائلی که برای حفظ آثار خود بکار برده است مانند تمام مساعی که امپراطور تاسیتوسبرای حفظ نوشتجات خویشاوند معروف خود بعمل آورد بی فایده ماند. دست زمانه و وحشیگری بشر دو آفت پرمخافت هستند که بسیاری از شاهکارهای باستانی را از دست ما ربودهاند و همچنین هزاران آثار گرانبها که اگر درشهرت درجه اول نداشتهاند، ولیکن در منفعت و فایده بدون تردید حائز مرتبه اول بشمار میرفته، نابود و معدومساختهاند، در حالیکه مؤلفات ضخیمه بی فایده و لغو از هر طرف پراکنده شده و کتابخانهها را با وزن خود سنگینساخته است و از اینجاست که چشم دانشمندان برای نسخ ذیقیمت و مفید که فقدان آن جبرانناپذیر است، هموارهاشکبار میباشد)
نسخه خطی مجموعه منشآت رشیدالدین
نسخه ازاین قبیل مؤلفات نفیسه که ظاهرا بر کاتر مر مجهول بود، خوشبختانه در ایران است و آن عبارت است ازمجموعه مکاتیب و منشآت رشیدالدین که غالبا در مسائل سیاسی و مالیاتی نگارش یافته و به پسران خود یا به عمالمختلفه که در تحت حکومت مغول شاغل مشاغل گوناگون بودهاند نوشته است. دو نسخه از این مجموعه که یکیکهنه و دیگری جدید است واولی را ظاهرا برای شاهزاده بهمن میرزا بهاءالدوله استنساخ نمودهاند در دست است وحصول آنها را نویسنده به کرم و سخای دوست خود مستر. ل. استرانج مدیون میباشد که او نیز از مرحوم سر آلبرتهوتوم شیندلر تحصیل نموده و نسخه خطی ثالثی نیز بانگلیسی در دست مستر. ل. استرانج میباشد موسوم به(خلاصه مندرجات رسائل خطی ایرانی رشیدالدین) استنساخ از یادداشتهای مستر شیندلر که بعدا توسط او تصحیحشده است، (دسامبر ۱۹۱۳)
نظر به کمیابی این نسخه و فوایدی که مندرجات آن متضمن است، در اینجا سزاوار است فهرستی از ۵۳ مراسلهای کهدر آن کتاب جمع آوری شده است بضمیمه اسامی اشخاصی که مخاطب آن مراسلات بودهاند بنگاریم؛
۱- مقدمه جامع مؤلف آن محمد ابرقوئی، که ابتدای آن نسخه معیوب و ناقص است.
۲- مکتوب رشیدالدین به مجدالدین اسماعیل فالی.
۳- جواب مکتوب فوق
۴- نامه رشید الدین به فرزندش امیر علی حاکم عراق عرب که در آن او را به تنبیه و سیاست اهالی بصره که هوایسرکشی داشتهاند امر نموده است.
۵- نامه او به فرزند دیگرش امیر محمود حاکم کرمان که از اجحاف او به مردم بم مؤاخذه نموده است.
۶- نامه به غلامش سنقر باورچی حاکم بصره که در آن طرز رفتار و سلوک را به او دستور داده است.
۷- مکتوب به خواهر زادهاش خواجه معروف حاکم عانا، حدثیه، حیت، جبه، ناوسه، عشاره، رحبه، شفاثه و بلد العینکه او را حاکم روم قرار داده است، این مکتوب در سنوات ۱۲۹۱ تا ۱۲۹۷ میلادی (۶۹۰ تا ۶۹۶ هجری( از سلطانیهنگارش یافته است.
۸- مکتوب به نائبان کاشان که در آن مبلغ دو هزار دینار وظیفه برای سید افضل الدین مسعود از مالیات کاشان مقرر کردهاست.
۹- مکتوب به فرزندش امیر محمود که در آن حکم نموده است به فقرا بم و خبیص و غیره آذوقه توزیع نماید.
۱۰- مکتوب او به فرزندش خواجه سعدالدین حاکم انطاکیه، طرطوس، سوس، قناصرین و سواحل فرات که در آن ویرابه نصایح پدرانه مخاطب داشته و طرز حکمرانی بوی آموخته و او را از بطالت و شرب و مسکر و اشتغال بموسیقی وطرب نهی نموده است.
۱۱- مکتوب بفرزندش عبدالمؤمن حاکم سمنان و دامغان و خوار که در آن امر فرموده است که قاضی شمس الدینمحمد بن حسن بن محمد بن عبدالکریم سمنانی را قاضی القضاة نواحی قرار بدهد.
۱۲- مکتوب بشیخ صدرالدین بن شیخ بهاءالدین زکریا که او را به فوت فرزندش تسلیت گفته است.
۱۳- مکتوب به مولانا صدرالدین محمد ترکه در باب طریقه اصح و احسن برای وضع مالیات دیوانی به مردم اصفهان وسایر نواحی.
۱۴- فرمان خطاب به فرزندش امیر علی حاکم بغداد و سایر مردم آن بلد از صغیر و کبیر، در باب نصب شیخ مجدالدینبشیخ الاسلامی آنجا و حقوقی که باید برای مدرسین و نظام و طلاب خانقاه سلطان متوفی غازان منظور شود.
۱۵- مکتوب به امیر نصرةالدین ستای حاکم موصل و سنجار راجع به شرف الدین حسن موستوفی.
۱۶- جوابی که خواجه رشیدالدین به مسائل فلسفی و مذهبی مولانا صدر جهان بخارائی نگاشته است.
۱۷- مکتوب به فرزندش خواجه جلال الدین که از او چهل غلام و کنیز رومی خواسته است که به تبریز بفرستد تا اینکهدر یکی از مراکز کوشک او که در ربع رشیدی تأسیس نموده ساکن شوند.
۱۸- مکتوب به خواجه علاءالدین هندو که از او خواسته است از دهنیات طبی تحصیل نموده و برای بیمارستان ربعرشیدی بفرستد.
۱۹- مکتوب به فرزندش امیر علی حاکم بغداد راجع به وظائف و هدایایی که باید به بعضی از علماء دین تقدیم نماید.
۲۰- مکتوب به فرزندش خواجه عبدالطیف حاکم اصفهان که او را به نصایحی نیکو مخاطب ساخته است.
۲۱- مکتوب به فرزندش خواجه جلال الدین حاکم روم که او را نصایح پدرانه نموده و ضمنا مقداری چند از نباتات وادویه جات مختلفه برای مریضخانه خوداز تبریز خواسته است.
۲۲- مکتوب به فرزندش امیر شهاب الدین حاکم بغداد که او را نصایحی سودمند و خراج خوزستان را خلاصه کردهاست.
۲۳- مکتوب به مولانا مجدالدین اسماعیل فالی که او را بسور عروسی نه نفر از فرزندان خود دعوت نموده است.
۲۴- مکتوب او به قرابوقا کیفی و پالو.
۲۵- مکتوب به مولانا عفیف الدین بغدادی در باب مبداء و معاد حال خود و ذکر مولانا صدرالدین ترکه کرده .
۲۶- مکتوب در جواب نامه موالی قیصریه در روم.
۲۷- نامه به فرزندش امیر غیاث الدین محمد که از طرف خدابنده الجایتو به نظارت خراسان برود.
۲۸- مراسله خطاب به اهالی سیواس راجع به نذور و موقوفه سادات که غازان بنام )دارالسیاده غازانیه( تأسیس نمودهبود و لزوم محافظت آن.
۲۹- مراسله از مولتان سند خطاب به مولانا قطب الدین مسعود شیرازی که شرح مسافرت خود را بهندوستان بحکمایلخان برای تهنیت پادشاهان هند و آوردن انواع مختلف داروها و ادویه که درایران یافت نمیشود شرح داده است.
۳۰- مکتوب به تختاخ اینجو امیر فارس راجع به شکایتی که مردم فارس از ظلم و اجحاف او نموده بودند و او فرزندخود ابراهیم را برای تحقیق امر گسیل داشته است.
۳۱- مکتوب راجع به مولانا محمد رومی و درس مدرسه ارزنجان و تعیین او به سمت مدرسی آن مدرسه.
۳۲- مکتوب به شیروانشاه حکمران شابران و شماخی که او را برای باغ فتح آباد که او بنا نموده بود، دعوت کرده است.
۳۳- مکتوب به به کارگزاران امور مالیاتی خوزستان راجع به امور مختلفه مالی و دیوانی و اعزام خواجه سراج الدیندزفولی برای محاسبه و تحقیق امور
۳۴- مکتوب بفرزندش خواجه مجدالدین که او را مأموریت داده است انبارهای آذوقه را فراهم سازد تا اردوئی کهبقصد تسخیر هندوستان اعزام می‌شود سختی نبیند.
۳۵- مکتوب از سلطان سلجوقی ارزنجان، ملک جلال الدین کیقباد بن علاءالدین بن کیقباد به خواجه رشید که رأی او رادرباره امور مختلفه خواسته و جوابهای خواجه به او.
۳۶- جواب رشید الدین به مولانا صدرالدین محمدتر که که در اثنای بیماری هالکی نگاشته و مشتمل است بر وصیتنامه او و طرز تقسیم املاک وسیع و اموال و افراد مابین اولاد وی، در آنجا به ربع رشیدی کتابخانه وقف مینمایدمشتمل بر شصت هزار مجلد کتب علمی و تاریخ و دیوان شعر،و در ضمن آن هزار جلد قرآن بخط خوشنویسان زمانکه ده جلد آن را یاقوت المسنعصمی و ده مجلد آن را ابن مقله و ۲۰۰ جلد آنرا احمد سهروردی کتابت کرده‌اند. در اینمکتوب اسامی ۱۴ پسر خود را به ترتیب ذیل ذکر می‌نماید؛
سعدالدین، جلال الدین، مجدالدین، عبداللطیف، ابراهیم، غیاث الدین محمد، احمد، علی، شیخی، پیرسلطان،محمود، همام، شهاب الدین، علیشاه. و نیز اسامی چهار دختر خود را بدین گونه ذکر می‌کند ؛
فرمان خواند، آی خاتون، شاهی خاتون، هدیه ملک.
۳۷- ایضا مراسله رشیدالدین بشخص مذکور در فوق راجع بکتابی که تألیف نموده و به نام او موشح ساخته و برای اوتحفه چند از مال و جامه و اسب و مأکولات فرستاده است.
۳۸- مکتوب خواجه به اهالی دیار بکر در باب حفر ترعه جدیدی که به نام او موسوم خواهد شد طرح نقشه عمران وآبادی چهارده قریه در دو ساحل آن که غالبا نام پسران خواجه را خواهند داشت.
۳۹- مکتوب به فرزندش جلال الدین حاکم روم ایضا در باب حفر ترعه جدیدی از رود فرات که به نام سالطان متوفیغازان خان موسوم شده و تأسیس ده قریه در اطراف آن که نقشه و اسامی آنهارا ذکر نموده است.
۴۰- مکتوب به عامل وی خواجه کمال الدین سیواسی مستوفی روم که به او امر نموده است مبلغی وجه نقد به عنوانتعارف و هدیه بصحابت تاجری موسوم بخواجه احمد برای ده نفر از فضلای تونس و مغرب زمین بشرح اسامی معینبفرستد در پاداش ده کتاب که در ۳۶ مجلد بشرح اسامی برای وزیر که صیت کرم و سخایش را شنیده فرستاده بودند.
۴۱- مکتوب به بعضی از عمال دیوانی شیراز که آنها را امر نموده است تحف و هدایائی از نقد و جنس بمولانا محمودبن الیاس که به نام وزیر کتابی بنام لطائف الرشیدیه تألیف نموده بود تقدیم نمایند.
۴۲- مکتوب به بعضی از اعمال دیوانی همدان راجع به حفاظت داروخانه و مریضخانه موسوم به )داروخانه و دارالشفا(که او در همدان بنا نموده و در باب اینکه طبیبی مسمی به ابن مهدی برای تفتیش و معاینه آنها اعزام داشته است. اینمکتوب در سنه ۶۹۰ هجری (۱۲۹۱ میلادی( از قیصریه نوشته شده است.
۴۳- ممکتوب به فرزندش امیر محمود حاکم کرمان که از خواجه محمود ساوجی که به رسالت نزد سلطان علاءالدین بههندوستان میرفته به یاری و مهربانی توصیه نموده و نیز در باب آنکه وجوهی که از املاک خواجه در کرمان موجوداست جمع آوری و ارسال دارد.
۴۴- مکتوب به فرزندش پیرسلطان حاکم گرجستان در باب عزیمت سلطان بجنک شام و مصر و اینکه اردوئی مرکب از۱۲۰ هزار و مرد در تحت امارت ده نفر از امراء مغول بشرح اسامی برای سرکوبی یاغیان انجاز و طرابوزان از گرجستانعبور خواهند نمود و پیر سلطان باید که حکومت را بدست نائب خود خواجه معین الدین تفویض نموده و خود را باآنقشون همراه شود.
۴۵- مکتوب خواجه به شیخ صفی الدین اردبیلی که در آن بعد از تحیت و تکریم صورتی از انواع هدایا از قبیل گوشتطیور، برنج، گندم، کره، عسل، ماست، عطر و وجه نقد داده است که برای مصرف خانقاه شیخ در روز عید تولدحضرت رسول (ص) به مصرف برسانند.
۴۶- مکتوب ملک معین الدین پروانه رومی به خواجه رشید که در آن از تاخت و تاز ترکمانان درناحیه او شکایت نمودهاست.
۴۷- مکتوب ملک علاءالدین از هندوستان که بانضمام تحف چند از قبیل اشیاء نفیسه، عطریات، مرباجات، ادویه،میوه جات خشک، قالی، دهنیات، چوبهای گرانبها، عاج و غیره از هندوستان از طریق بصره ایفاد داشته است.
۴۸- مکتوب به فرزندش امیر محمود که در کرمان به مطالعه عقاید و مبادی صوفیه پرداخته بود.
۴۹- مکتوب خواجه به فرزندش امیر احمد که در آن وقت حکومت اردبیل داشت و در آن به هفت وصیت او رامخاطب فرموده و از اینکه بمطالعه نجوم اشتغال جسته ابراز تأسف نموده است.
۵۰- مکتوب تعزیت به مولانا شرف الدین طیبی در فاجعه فوت پسرش و اینکه به شمس الدین محمد ابرقوئی حکمنموده که سالیانه وظیفه و راتبه معینی در وجه او کار سازی نماید.
۵۱- مکتوب خواجه به فرزندش سعدالدین حاکم قناصرین که حاکی از اختتام ربع رشیدی است با ۲۴ کاروانسرا و۱۵۰۰ دکان و سی هزار خانه، باغات، حمامات، انبارها، آسیاها، دکاکین کاغذ سازی، ضرابخانه باکارگران و صنعتگرانکه از هر شهر و مملکت در آنجا جمع کرده، با قراء قرآن و مؤذنین و حکما و دانشمندان که در کوچه علماء به آنها منزلداده شده بود، باشش یا هفت هزار نفر طلبه علم و پنجاه نفر طبیب هندی و چینی و مصری و شامی که هر یک از اینهاملزم هستند ده شاگرد تربیت نمایند با مریضخانه )دارالشفاء( با کحالها و جراحها و شکسته بندها که هر یک از ایشانپنج نفر شاگرد از نوکران خواجه دارند و به آنها بعلیم می‌دهند، و شرح حقوقی که نقدا و جنسا به تمام آنها دادهمیشود.
۵۲- مکتوب خواجه به فرزندش خواجه ابراهیم حاکم شیراز که در آن حمله وجنک کابل و سیستان را شرح داده و از اومقدار معینی اسلحه گوناگون و لوازم حرب تقاضا نموده است.
۵۳- مکتوب خواجه به بعضی از فرزندانش درباب منافع و فوائد تحصیل علم و حلم و عقل و سخا. این نسخه خطیبغتا در وسط این مکتوب قطع شده است.
این مکاتیب که سزاوار است همگی مطالعه شود، از آن سبب فوق العاده مطلوب است که بر اخلاق وسعی و عمل اینمرد بزرگ که در آن واحد وزیر و طبیب و مورخ و حامی و پشتیبان علم و ادب بوده است، پرتو نوری افکنده و او را نمایان می‌سازد بطوریکه ذکر کردیم، سرانجام غم انگیزی که دامنگیر او شد، مساعی دقیق و متین او را که برایمحافظت کتابها و مؤسسات عام المنفعه خود که از لحاظ توسعه علم و احسان تأسیس نموده بود، کان لم یکن ساخت.اکنون کمترین کاری که ما بیاد این دانشمند بزرگ میتوانیم انجام دهیم، این است که آنچه از آثار قلیمه او مانده، لااقلنگاهداری نمائیم.
نسخهای از مجموعه رشیدی در تهران در کتابخانه ملی در کتابخانه ملی ملک موجود است که ظاهرا در زمانمؤلف کتابت شده و محتاج ببرسی و تحقیق است.
برگرفته از:سایت تاریخ ما
