پاپیچ علامه دهخدا

در فرهنگ الاشتقاقات والاشتغالات علامه امیر حسین کدخداذیل لغت اشتقاق چنین آمده است؛اشتقاق از ریشه ی شقق که در نهایت به شق ابدال شده است ،هر گونه شق و شکلی راکه به ریشه و شاخه و بوته و برگ و گل و میوه و...واژه ای مربوط می شود ، در بر می گیرد اگر چه لغویون به لغو فقط به ریشه ی فعلی واژگان بسنده نموده اند! - این فقره از آن فقره هایی است که باید مورد جرح و تعدیل و باز خوانی و باز سازی و بازنویسی و بازنگری قرار گیرد - که در این فرهنگ سترگ لحاظ گردیده است.

این نگرش اگر چه در بادی امر کمی عامیانه و غیر علمی و غیر عملی به نظر می رسد اما از آنجایی که کار نشد ندارد، شدنی است و شده است!

برای اینکه هر زبانی زایایی خود را حفظ کند ناگزیر از نوآوریهایی است که باید به آن تن دردهد، چنانکه در مورد افراد نیز معمول است ، فی المثل برای نجات زندگی شخصی گاه مجبورند قلبی یا کبدی یا کلیه ای یا معده ای ویا... از فردی عاریه گرفته و به آن فرد شریف پیوند زنندتا زندگی از سر گیرد.

اگر چه گاه پیوند پس زده می شود یا خوب جفت و جور نمی شود و از معده ی مبارک کلمات و نظرات و عبارات و اصطلاحات جدیدی تراوش می نماید.

در شأن ورود عبارت (( از معده ی مبارک )) به عرصه ی زبان آمده است ؛ که از پس پیوند معده ای گشاد به بدن مرتاضی اهل ریاضت ، که او را در خوردن و بلعیدن و فرمایش ها فرمودن شهره ی عام و خاص کرد ،این عبارت در افواه اهل زبان افتاد...

یکی از محاسن عظیم این اثر سترگ یعنی فرهنگ الاشتقاقات آن است که برای هر ماده ای علاوه بر به دست دادن معانی ظریف و دقیق و بکر ، شأن ورودی به همراه اشتقاقات آن ماده آورده است و از آن لحاظ الحق منحصر به فرد و فرید و یگانه ی دوران و ابتکاری می باشد ، که تا بحال در دکان هیچ عطاری یافت نشده است و نخواهد شد...

سخن در مزایای این اثر بزرگ و سترگ و... را به مجالی دیگر حوالت می دهیم و بر عهده ی مقاله ای مستقل می گذاریم ، مبادا که حق مطلب ادا کرده نشود!

حال برای آشنایی خوانندگان فرهیخته با نمونه ای از فرهنگ اشتقاقات شماری از واژگان را به همراه اذنابشان- البته به صورت تصادفی نه الفبایی - می آوریم؛

آب:از عناصر اربعه و مایه ی حیات می باشد که بدون آن زندگانی میسر نیست و امروزه نیز اگر ازعرصه ی قاموس ها حذف شود کمیت فرهنگ لنگ می شود.از مشتقات معروف آن می توان به مواردی از قبیل ؛مثل آب خوردن، هپولی کردن و یک آب هم از رویش خوردن،آب از آب تکان نخوردن،زیر آب کسی را زدن، سر کسی را زیر آب کردن،آب به زندگانی کسی بستن،آب از سر گذشتن ،آب از دریا خوردن،آب در هاون کوبیدن، آب در غربال پیمودن،مشت بر آب زدن،آبها از آسیاب افتادن، آب زیر کاه ، آب از سرچشمه گل بودن ،آب در شیر کردن ،آب را گره زدن، آب پاکی بر دست کسی ریختن، آب رفته به جوی بازآمدن ،نقشه ها نقش بر آب شدن ،آب زیر پای کسی بستن ،از آب گل آلود ماهی گرفتن و ...اشاره کرد. شأن ورود به زبان از ابتدای آفرینش و پیدایی زبان و آب و آدمی و زیر آبی رفتن.

نان:قوت غالب مردم جهان که از گندم بعمل می آید اگر چه گاه افزودنی های مجاز نیز به همراه دارد مانند کمی گرد و خاک غنی شده و ... از اشتقاقات معروف آن عبارتنداز؛ نان به نرخ روز خوردن،نان قرض دادن، نان کسی را آجر کردن، نان کسی در روغن افتادن، نان کسی را بریدن،به نان و نوایی رسیدن، نان از تنور سردبیرون آوردن،نان به دیوار زدن،نان بر نانوا نماندن،نان پخته خام کردن،نان در انبان بستن، نان در خون زدن، نان گفتن و جان دادن،نان ونمک کسی را خوردن، حق نان و نمک فراموش کردن و... شأن ورود به زبان از زمان کشف نان و اختراع زبان و نان ونمک خوردن و نمکدان شکستن .

نمک:عنصری از عناصر موجود در طبیعت که مانند هر چیزی اگر به قاعده استفاده شود مفید وگرنه بسیار مضر است . از مشتقات معروف آن عبارتنداز؛ نمک خوردن و نمکدان شکستن، نمک بر زخم پاشیدن، نمک در دیده پاشیدن،نمک پرورده، نمک در دیده افشاندن، دست کسی نمک نداشتن،نمک زندگی، نمک ریختن ، بی نمکی کردن،حق نان ونمک ،نمک خوردن و نمکزار آلوده کردن و...شأن ورود به زبان از زمان پیدایش نمک و حق نمک فراموش کردن و بی مرامی کردن .

باد:از عناصر اربعه بوده و در بسیاری موارد کارسازتر از دیگر عناصر مشابه است و عموما بر اثر جابجایی هوا صورت می پذیرد. اشتقاقات فراوانی دارد که بعضی از آنها عبارتند از؛سر به باد دادن ،باد از سر بیرون کردن،باد به دست بودن، باد هوا، باد در بروت افکندن، باد پرست، باد زیر بغل کسی انداختن، باد در چنگ داشتن، باد در سر داشتن، باد در کلاه افکندن، باد در آستین افتادن، باد کسی را خالی کردن،باد از هر سمت آمد خود را باد دادن،از حزب باد بودن، تکیه بر باد کردن و...شأن ورود به زبان از اول خلقت آدم (ع) تا  کشف خواص مفید باد تازمان حال.

آتش:از عناصر اربعه و مایه ی گرمی و سلامتی و روشنی می باشدکه کشف آن را به هوشنگ پیشدادی نسبت می دهند.مشتقات معروف آن عبارت است از؛آتش بپا کردن، آتش بیار معرکه بودن، آتش در خرمن کسی زدن، آتش افروزی، آتش به سر دویدن، آتش به خرمن کسی زدن، آتش بی رنگ، آتش بر جگر نهادن،آتش در ریش افتادن، آتش زیر پا داشتن، آتشین زبان،آتش جنگ برافروختن،هیزم کش آتش شدن،آتش فتنه برافروختن، آتش کسی سرد شدن ، آتش از چشم کسی گرفتن، آتش در جگر افتادن، ... شأن ورود به زبان از زمان پیدایی آتش  و آتش افروزی کردن بعضی از مخلوقات و...

پا:عضو مهمی از بدن که جفت آفریده شده است و چونان مرکبی انسان را به همه جا می برد و گاه به جاهایی که نباید ببرد نیز می برد و مصیبت ها می آفریند. از اذناب معروف آن عبارتند از؛پا از گلیم خود بیرون کردن،پا روی دمب کسی گذاشتن ،پای در کفش کسی کردن،پای از خط بیرون نهادن،از پای تا به سر،پای در گل ماندن،پای از سر ندانستن،این پا و آن پا کردن،پای به گنج فرو رفتن، پاپیچ کسی شدن،پای بر گور مخنث رفتن و...شأن ورود به زبان از زمانی که موارد استفاده ی دیگر برای پا تعریف گردید و راه رفتن شغل دوم پا به حساب آمد!

دست:ایضا مانند پا عضو مهمی از بدن محسوب می شود که جفت آفریده شده است ولی گاه خود به خود دراز می شود و ماجراها می آفریند که آن ورش ناپیدا...!خانواده ی شریفش بی شمار است اما معروفترین آنها معرفی می شود؛دست به دامن کسی شدن،دست به عصا راه رفتن،دست از پا درازتر برگشتن،دست کسی را توی حنا گذاشتن،دست کسی را تو پوست گردو گذاشتن،دست از جان شستن،دست به سینه ایستادن،پشت دست داغ کردن،بیل به دست کسی دادن،خشک دستی کردن،با کسی دست در یک کاسه بودن،دست و دل باز،دست زیر سنگ بودن،دستی در کاری داشتن،به دست و پای کسی افتادن،دست پیش دیگران دراز کردن،دست بر سر کوبیدن،دست چپ از دست راست بازنشناختن،همدست و ...شأن ورود به زبان از زمان قاطی شدن وظایف دست و پا و سایر اعضاء بدن.

سر:مهم ترین عضو بدن که حکم پادشاه ملک وجود را دارد و اگر خللی در آن راه یابد بقیه ی اعضا تباهی پذیرند و مملکت وجود از هم می پاشد. اهم اشتقاقات این عضو مبارک از این قرار است؛با پنبه سر بریدن،به سر دویدن،سر به باد دادن ،سر به نیست شدن،آب از سر گذشتن،سر ازپانشناختن،فتنه در سر داشتن،سر پیچی کردن،سر به سر کسی گذاشتن،سر افکنده شدن،سر به دیوار کوبیدن،سر گران شدن،سری میان سرها درآوردن،سر افکنده شدن،سرسپرده شدن، سرگردان شدن،به سر دویدن، سر خود گرفتن ورفتن و...شأن ورود به زبان از زمان کار گذاشته شدن مغز داخل سر و آغاز پادشاهی سر بر بدن.

چشم:عضو بینایی که جفت آفریده شده است و لازم است مانند دست گاه گاهی وظیفه ی اصلی خود را فراموش کرده و خود را به ندیدن بزند و دیده نادیده شمارد!مشتقات مهم آن عبارتنداز؛چشم دیدن کسی را نداشتن،چار چشمی دور و اطراف را پاییدن ،چشم و گوش کسی بودن،چشم به دهان کسی داشتن،چشم و هم چشمی کردن،چشم دریده،چشم به دست کسی داشتن،از چشم افتادن،چشم چرانی،زهر چشم گرفتن،تنگ چشمی کردن،چشم زیر پا را ندیدن،چشم بازار را درآوردن،گوشه ی چشمی داشتن،چشمداشت،چشم عبرت بین و ...شأن ورود به زبان از زمان خلقت چشم و محول شدن بخشی از وظایف گوش و دیگر اعضا بر عهده ی چشم.

گوش:این عضو نیز مانند چشم جفت آفریده شده است و کارکردهای مختلفی دارد و بسیاری سخن ها می شنود که نباید بشنود و به همبن سبب گاه خوب پیچش می یابد تا عبرتی گرفته باشد، لکن کو چشم عبرت بین؟مشتقات این عضو عبارتنداز؛حلقه به گوش کسی بودن،پنبه از گوش در آوردن،گوش مالی دادن،گوش کسی را بریدن،گوش به زنگ بودن،پشت گوش اندازی،گوش کسی را پرکردن،توی گوش خر یاسین خواندن،پنبه در گوش کردن ،یک گوش در بودن و گوش دیگر دروازه بودن و ...شأن ورود به زبان از زمان خلقت گوش و حلقه در آن کردن و گوش بریدن و...

زبان:عضو گویایی که سخن گفتن به مدد آن میسر می گردد که اگر بی محل در جنبش آید جهانی را به هم ریزدو اگر کمی چرب و نرم سلوک نماید، توفیقات فراوان بحاصل نماید. مشتقات معروف آن عبارتنداز؛زبان درازی کردن،زبان زد خاص و عام شدن،زبان بازی کردن، زبان سرخ سرسبز بر باد دادن، چرب زبانی کردن، سر زبان ها افتادن، زخم زبان زدن ، تلخ زبانی کردن، شیرین زبانی کردن و ...شأن ورود به زبان از زمان آغاز سخن گفتن انسان خصوصا کشف خواص خاص زبان.

کلاه: وسیله ای است برای پوشیدن سر و حفظ آن عضو بسیار مهم از سرما و  گرما و تابش آفتاب و خطرات مختلف که کارکرد های مختلفی دارد،که از جمله ی آنها، برداشتن و گذاشتن این وسیله ی ارزشمند از سر و بر سر کسان است. اشتقاقات مهم آن عبارتند از؛ سر کسی کلاه گذاشتن، کلاه کسی را برداشتن، کلاه کسی با کسی تو هم رفتن، کلاه پس معرکه بودن، کلاه شرعی درست کردن، کلاه خود را قاضی کردن، کلاه به آسمان انداختن، کلاه کج نهادن، کلاه کسی پشم نداشتن، کلاه کل از سرش افتادن، کلاه زیر ران نهادن و ... شأن ورود به زبان از پیدایی کلاه و آغاز کاربردهای مختلف کلاه توسط اصحاب محترم کلاه.

خر: از حیوانات اهلی و بسیار زحمتکش که از طرف بعضی ها موجب بی مهری های فراوان واقع می شود. مشتقات این ماده ی شریف عبارتند از؛ خرکسی از پل گذشتن، خود را به خری زدن ،از تنبلی به خر دایی گفتن ،خر کسی از کره گی دم نداشتن، اوضاع خر تو خر شدن، خر آوردن و باقالی بار کردن، خر از گاو باز نشناختن، خر رنگ کردن، مانند خر در گل ماندن، خر آمدن و خر رفتن، خر دادن و خیار گرفتن، مرگ خر و عروسی سگ، کسی را بر خر خود نشاندن، خر به عروسی خواندن ،خرما خوردن و خر راندن و ...شأن ورود به زبان از زمان آفرینش آدم و خر و اختراع پل و...

پژوهش و نگارش امیر حسین ابن امیر مهدی از سلسله ی جلیله ی سادات علوی بناب قدیم /مین ائو/ در اسفند ماه ۱۳۹۰ هجری شمسی در شهر نوح نبی (ع).