درباره ی یک نویسنده/چنگیز آیتماتوف (22)

چنگیز آیتماتوف ، نویسنده ی قرقیزستانی و نامزد آسیایی نوبل ادبی در 2008 که در ایران با رمان های " جمیله " ، " سرگذشت مادر " ، " الوداع گل ساری " و " روزی به درازای یک قرن " ، برای دوستداران ادبیات داستانی چهره ای آشناست دور از وطن و در آلمان ، در 16می 2008، به پایان قصه ی هستی اش رسید . اونخستین اثرش را در زمینه ی ادبیات داستانی با نام " باران سفید " در سال 1954 منتشر کرد و موقع مرگ 79 ساله بود.  چنگیز آیتماتوف به دوزبان  قرقیزی و روسی می نوشت و خبرگزاری فرانسه همزمان با مرگ او اعلام کرد که داستان های او به 150 زبان ترجمه شده و بیش از چهل میلیون نسخه فروش رفته است .
اوزندگی پر فراز و نشیبی داشته و هنوز 8 سال نداشت که در قتل عام های خونین دوره ی استالین ، پدرش را در روسیه دستگیر و به جوخه ی اعدام می سپارند . 14 ساله بود که با آتش جنگ جهانی دوم ، گزند گی فقر و تلخی روزگار بیش از همیشه او و خانواده اش را در تنگنا قرار می دهد و چون همه ی مردان قریه به جنگ رفته بودند ، اورا که نوجوانی بیش نبودکدخدای آبادی انتخاب می کنند .
او استعداد نویسندگی اش را مدیون مادرش " امکان خانم " می دانست که ذهنی سرشار از افسانه های عامیانه داشت و در راه کوچ و در ییلاق ، هر وقت اورا خسته و غمگین می دید برایش قصه می گفت .
قصه های مادرش هرگز تمامی نداشت و به روستا هم که بر می گشتند  باز در شب های بلند و اوقات بی خوابی ، با داستانهای اوبود که به خواب می رفت .
روزنامه نگار ترک ،خانم " حوا سِتنای ایلحان " گفتگویی را پیش از مرگ وی با او انجام داده و با عنوان " هرکسی باید تغییر کند .. " به چاپ رسانده که با هم می خوانیم :

-    شما در دوره ی اتحاد جماهیر شوروی و حتی بعد از فروپاشی بلوک شرق ، یکی از مشهور ترین نویسنده های آسیای میانه در ترکیه بودید . رمز و راز این اشتهار و محبوبیت در چیست ؟

-          من هم در آن زمان و هم در این دوره ، این شانس را داشتم که علاقه و اشتیاق مردم را به مطالعه ی آثارم ببینم . اگر آثارمن صرفا به بیان آلام و مشکلات برهه ای از تاریخ می پرداخت که حالا زمانش سپری شده است ، حتما این توفیق را نداشتم . اگر در نوشته های من پیوندی عمیق با آلام و آمال بشری نبود هرگز شاهد این  همه استقبالی که هستیم نبودیم . من به موضوعاتی پرداخته ام که هنوز نیز درد و مسئله ی  جوامع انسانی است و مورد علاقه ی مردم . به خاطر این است که مردم باز آثار مرا در ترکیه و دیگر کشورهای جهان  با عشق و علاقه می خوانند .

-         در خلاقیت هنری شما ، اسطوره جایگاهی خاص دارد و به عنوان یک مؤلفه ، جزئی از سبک کاری تان است . علت این همه تأکید برمفاهیم اسطوره ای را در چه می دانید ؟

-         اسطوره در ادبیات ، عنصری ارزشمند و مهم است . خیلی از نویسنده ها به اسطوره ، نگاهی حادثه ای دارند که روزگاری رخ داده و باعنصر خیال آمیخته و حالا حد یثی کهنه است . اما نگاه من فرق می کند و آنرا تمامیت تاریخ می دانم . میراثی مشترک و غنی از دیروزها که درکنکاش آن راهی است به سوی سعادت بشر.  من در جستجوی آن راه هستم . تاریخ جهان را تکه تکه ازهم سوا کردن و به بررسی آن نشستن ، کار درستی نیست . پیوند های عاطفی و رفتاری درمیان انسانها ، مستحکم تر از حوزه های جغرافیایی و تاریخی در  درون مرزهاست .

رمان های " چنگیز خان " و " ابر نفرین شده "برگرفته از داستانهای موجود در قرن سیزدهم  میلادی هستند که من بافت های اسطوره ای  آنها را با ساختاری که کاملا معاصر  است گره زده و با آمیزه ای از مسائل امروز جهانی به ادبیت در آورده ام .

-  جایی اشاره داشتید که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و تغییرات پیش آمده ، برداشتها و نگرش های شما ، دچار نوعی  تغییر و دگردیسی شده و نمودش در آثار شما نیز وجود دارد.  راستی در بیان و انعکاس این دوگانگی به وجود آمده  در شرایط  اجتماعی سرزمینتان چطور کنار آمدید ؟

-  همه ی انسانها ناچارا باید در نوع نگاه خود به دنیا ، همپای زمان تغییر کنند . من نیز می کوشم که وقتی از مردم قرقیزستان می نویسم حتما به این دگرگونی های زیستی و اجتماعی دقیق باشم و نبض پویایی در آثارم همیشه بتپد . زمان در شتاب است و دنیا هر روز شکل  عوض می کند و نویسنده هم باید از تکرار خود در آثارش پرهیز کند . هر نویسنده ای با درک عمیق از تحولات تاریخی ، نیاز به نوزایی دارد و از پیله های این نوزایی است که می تواند تولدی دوباره یابد . آخرین رمانم که " مُهرِ کاساندرا " نام دارد ، با وجود دارا بودن مؤلفه های خاص نوشتاری ام ، هیچ شباهتی به آثار قبلی ام ندارد .

-  جها نی اندیشیدن و داشتن نگاهی کلان به مقوله ی ادبیات و عدم تأکید زیاد  به ویژگی های بومی ، اندیشه هایی هستند که امروزه غرب  درنقد ادبی مد نظر دارد. با این و جود شما آیا همچنان از ذهنیت یک شرقی به جا نمایه های اثارتان نزدیک خواهید شد یا که دیگر از شرق ، خیلی کم خواهید نوشت ؟

-  بومی بودن و قاره ای و جهانی اندیشیدن  را نمی شود از هم تفکیک کرد . بومی نگری و جهانی نویسی در ذات ادبیات است و یک جورهایی مکمل هم اند و بی توجهی به هر کدام ، اثر را دچار خدشه می کند . نویسنده ی موفق کسی است که این دوگانگی را در آثارش با هم  آشتی دهد .  با این توصیف ،عناصر شرقی باز در آثار من حضور خواهد داشت .

-  در آخرین رمان شما " مُهرِ کاساندرا" ، یک نوع بیگانگی را بین قهرمانان قصه می بینیم و دیگر از آن پیوند های ژرف عاطفی و همدلی انسانها در روابط اجتماعی ، خیلی کم ، نشانه می بینیم . دلیل این عزلت و بیگانگی در کنش و رفتار قهرمانان رمان ، مربوط به تأثیرات روز افزون رسانه هاو وسایل ارتباطات جمعی در زندگی انسانهاست  یا حاصل  چیزدیگری است ؟

-  فکر نمی کنم که با پرداخت چنین سوژه ای ، انتقادی متوجه من باشد و یا ارتباطی مستقیم با گسترش رسانه های جمعی داشته باشد . خیلی ساده باید گفت که شیوه های زندگی فرق کرده و دراین خصوص   غیر از رسانه ها ، عوامل زیادی مؤثر بوده اند .  من نیز وقتی به انعکاس زندگی در داستانهایم می پردازم ، طبیعی است که اوضاع  کمی با سابق  فرق خواهد داشت .

-  به نظر من شما عوض پرداختن به مسائلی چون  نقش روابط جنسی و  نفس وطمع فردی در بروزناهنجاری های رفتاری  ، بیشتر به مشکلات و ناهنجاری های اجتماعی توجه می کنید  . یعنی شما همچنان معتقد به تعهد اجتماعی نویسنده هستید ؟

- هرانسانی که میهن دارد و خودرا شهروند آن محسوب می کند ، حتما که باید در سعادت آن جامعه بکوشد  . من نیز به عنوان یک نویسنده ، وظایف و مسؤولیتهایی در قبال میهن  خود و جهانی که در آن زندگی می کنم دارم که از طریق نوشتن ، به ایفای تعهدات اجتماعی ام می پردازم .
گفتگو کننده : حوا سِتنای ایلحا ن / ترجمه : علیرضا ذیحق

غروب خالق عاشقانه ترین
(به بهانه درگذشت چنگیز آیتماتوف نویسنده نامدار قرقیز)
در تاریخ پر نشیب و فراز ملت ها، گاه چهره های بختیاری پا به عرصه وجود می نهند که خود به تنهایی نماد و نماینده یک ملت محسوب می شوند. چنگیز آیتماتوف نویسنده بزرگ قرقیز، از جمله این مردان کامروای عصر ما بود. شاید چندان اغراق آمیز نباشد که او را بزرگترین و شاخص ترین نماینده قرقیزستان در زمانه حاضر بخوانیم. بسیاری از دوست داران ادب و هنر در جهان که حتی نامی از قرقیزستان نشنیده اند و حتی جای آن را بر روی نقشه کره زمین به درستی نمی دانند با قهرمان های ساخته ذهن خلاق و پرتوان این نویسنده چیره دست قرقیز زیسته اند، با غم هایشان محزون شده اند، در ماجراهای عشقی شان تارهای دلشان به لرزه افتاده است و در شادی آنان شعف و شوق وجودشان را فرا گرفته است.
قرقیزها بی گمان قهرمان ملی معاصرشان را از دست داده اند. نویسنده توانایی که رکوردی کم نظیر از ترجمه اثر ادبی یک کشور به زبان های دیگر از خود بر جای گذاشته است. برخی از آثار آیتماتوف به 150 زبان ترجمه شده است و بیش از چهل میلیون نسخه از کتاب های او در اتحاد چماهیر شوروی سابق به فروش رفته است.
چنگیز تورکولویچ ایتماتوف 12 دسامبر 1928 در منطقه شکر جمهوری قرقیزستان شوروی در خانواده ای متوسط و کارمند چشم به جهان گشود. همراه با تحصیل از اوان کودکی و نوجوانی به کار پرداخت و در همین سال های نوجوانی در حالی که 14 سال بیشتر نداشت در امور اداری روستای محل تولد و در زمینه های مختلف به کار و فعالیت پرداخت.
تحصیلات عالی خود را در ابتدا در رشته کشاورزی پی گرفت ولی روح بی قرارش او را به سمت ادبیات سوق داد و بدینگونه بود که چنگیز جوان در ادامه مطالعات ادبی خود به انستیتو ادبیات ماکسیم گورکی روسیه پیوست و در زمینه مورد علاقه خود به تحقیق، مطالعه و آفرینش پرداخت.
اولین نمونه های ذوق ادبی آیتماتوف در سال 1952 و به روسی منتشر شدند و پس از آن در سال 1954 اوین اثر قرقیزی وی به نام باران سفید به زیور طبع آراسته گردید. رمان کوتاه "جمیله" معروف ترین اثر نویسنده بزرگ قرقیز در سال 1958 منتشر شد و خبر از ظهور پدیده ای بزرگ در ادبیات قرن بیستم داد. کتابی که لوئیس آراگون منتقد نامدار ادبی آن را زیباترین عاشقانه تاریخ ادبیات جهان خوانده است. رمان بلند "روزی به درازای بیش از صد سال " دیگر اثر جهانی و معروف این روح ناآرام قرقیز است که در سال 1980 منتشر شد و دیگر اثر معروف و جاودانه او به نام "چوبه دار " در سال 1988 پرده از نقاب برگرفت و بر اهل ادب و هنر جهان عرضه گردید. این سه کتاب آیتماتوف یه اکثر زبان های زنده دنیا ترجمه شده اند.
چنگیز آیتماتوف پس از استقلال میهنش علاوه بر تداوم خلق آثار ادبی، کسوت دیوانی بر تن کرد و در مقام سفیر تام الاختیار کشورش در اتحادیه اروپا، ناتو، یونسکو و این اواخر در کشورهای بنلوکس به خدمت پرداخت. مرگ وی در دهم ژوئن 2008 و در سن هشتاد سالگی ضایعه ای بزرگ برای ملت قرقیز و جهان ادبیات است. او در سالی رخت از جهان فانی بربست که از سوی موسسات متعدد علمی و فرهنگی نامزد دریافت نوبل ادبیات سال 2008 شده بود.
نگاهی گذرا به میراث و سبک ادبی آیتماتوف
چنگیز آیتماتوف را به درستی پل گذار ادبیات حوزه گسترده شوروی سابق از رئالیسم سوسیالیستی به واقعگرایی و سبک های نوین ادبیات معاصر می دانند. هم او که با شجاعت از چنبره های تنگ و خلاقیت سوز رئالیسم سوسیالیستی که استعدادهای بزرگی را در ادبیات زنده و جاودانه روس بر باد داد بیرون آمد و با تصویر رئال زندگی انسان در پیوند جاودانه و معصومانه او با طبیعت به شکل عام، گونه ای ماندگار از ادبیات داستانی در منطقه شوروی سابق پدید آورد.
آیتماتوف در عصری که آفرینش آثاری در حد و اندازه های کلاسیک های ادب روس به افسانه می ماند، شاهکارهایی خلق کرد که در اقصا نقاط چهان مخاطبان خود را با تمام وجود به سیر داستان ها و ماجراهای جذاب، پرکشش و سرشار از روحی عمیق و ژرف نگر پیوند داد.
منتقدین ادبی دو ویژگی مهم ذیل را از جمله ممیزات داستان ها و رمان های چنگیز آیتماتوف می دانند:
1- وجود عناصری منحصر به فرد با بهره گیری شایسته و امروزین از اساطیر و افسانه ها در آثار داستانی. آیتماتوف در عصری که به دوران اسطوره شکنی و راز زدایی از تمامی عرصه ها معروف است با بازتولید امروزین، ماهرانه و جذاب اساطیر کهن، حق انسان امروز به نقش نمادین و گاه حقیقی این عناصر ناب ذهن و اندیشه آدمی را به خوبی ادا می کند. در تمام داستان های او اشاره هایی هوشمندانه و راه گشا به اسطوره ها، افسانه ها و باورهای فولکلور به چشم می خورد.
2- قرابت صمیمانه و برادروار با حیوانات دیگر ویژگی خاص آثار آیتماتوف است آیتماتوف انگار زندگی انسان ها و حیوانات را در چهارجوب سرنوشتی مشترک می بیند و از این روست که در داستان های او خواننده نزدیکی خاصی با حیوانات اطراف خود احساس می کند. نقش شتر در رمان "روزی به درازای بیش از صد سال " و یا گرگ در رمان "چوبه دار " از جمله مصادیق و نمونه های این ایده نهفته در آثار چنگیز آیتماتوف بزرگ است.
کتابنامه چنگیز آیتماتوف
آیتماتوف در عمر پربرکت ادبی خود آثار زیر را به جهان ادبیات داستانی عرضه داشت:
1ـ گذرگاه سخت، 1956
2ـ چهره به چهره، 1957
3ـ جمیله، 1958
4ـ اولین آموزگار، 1962
5- حکایت های کوه ها و دشت ها، 1963
6ـ بدرود،گل ساری،1966
7ـ کشتی سپید، 1970
8ـ بر فراز قله فوجی، 1973
9ـ روزی به درازای بیش از صد سال، 1980
10ـ چوبه دار، 1988
کتاب های بدرود گل ساری (الوداع گل ساری ) و داستان کوتاه رویای یک بچه گرگ از این نویسنده بزرگ قرقیز به فارسی ترجمه شده و بر اساس کشتی سفید و آموزگار اول نیز فیلم های سینمایی ساخته شده است. قرقیزستان در مرگ "صدای بلند خود" در جهان امروز سوگوار است.
بیایید ما هم به احترام خالق عاشقانه ترین ها و دوست دار پاکی و حقیقت کلاه از سر بر داریم.
آیتماتوف امسال در لیست کاندیداهای نهایی جایزه نوبل ادبیات قرار داشت و بسیاری از کارشناسان ادبیات داستانی جهان شانس موفقیت او را نسبت به دیگر کاندیداها بیشتر می دانستند.
همچنین سال ۲۰۰۸ در قرقیزستان به نام او سال آیتماتوف نامیده شده بود.
چنگیز آیتماتوف در سال 1928 در شهر شکر قرقیزستان متولد شد. پدر او در سال 1937 در روسیه دستگیر و اعدام شد. او در سال 1956 به مسکو رفت و تحصیلا‌ت عالیه‌اش را در رشته ادبیات در دانشگاه مسکو به اتمام رساند. آخرین سمت آیتماتوف حضور در فرانسه و لوکزامبورگ به عنوان سفیر قرقیزستان بوده است.
رمان جمیله که در سال 1958 نوشته شد اولین کار جدی و حرفه‌ای کاندیدای آسیایی نوبل ادبیات است. از دیگر آثار چنگیز آیتماتوف می‌توان به اولین آموزگار، کشتی سفید، روزی به درازای یک قرن، رو در رو، قصه هایی از کوهها و استپها، الوداع گلساری، رویای ماده گرگ اشاره کرد. آخرین رمان چنگیز آیتماتوف وقتی کوهستانها فرو می ریزند نام داشت که به شش زبان روسی، ژاپنی، چینی، آلمانی، فرانسوی و گویشهای مختلف تورکی ترجمه شده بود.
آیتماتوف به نویسندگان نسل بعد از جنگ جهانی تعلق داشت که آثار خود را به زبانهای قرقیزی و روسی می نوشت. داستانهای او به 150 زبان ترجمه شده و بیش از 40 میلیون نسخه فروش رفته است. او همچنین به عنوان سفیر قرقیزستان در کشورهای اروپایی و همچنین در ناتو و یونسکو خدمت کرده بود.
شخصاً رمان رویاهای ماده گرگ و نیز رمان روزی به درازای یک قرن را از او خوانده و بسیار لذت برده بودم.

چنگیز آیتماتوف، نویسنده معروف قرقیز، سه‌شنبه (۱۰ ژوئن) در بیمارستان شهر نورنبرگ آلمان درگذشت. «جمیله» و «اولین معلم» از جمله آثار این نویسنده معروف هستند. مردم قرقیزستان، آیتماتوف را پدر معنوی خود می‌دانند.
مسئولان بیمارستان شهر نورنبرگ آلمان روز دوشنبه اعلام کرده بودند که وضعیت بیماری چنگیز آیتماتوف، نویسنده مشهور قرقیز، نگران کننده‌است. هنوز۲۴ ساعت از اعلام این خبر نگذشته بود که آیتماتوف درگذشت.
 نویسنده‌ی  سیاستمدار
چنگیز آیتماتوف در دوازدهم  دسامبر سال ۱۹۲۸ در روستائی بنام «شکر» در توابع استان تالاس قرقیزستان چشم به جهان گشود. وی  یکی از مشهورترین نویسندگان شوروی سابق بود که آثارش راهم به زبان قرقیزی و هم به روسی می‌نوشت.
بسیاری از رمان‌های مشهور او از جمله اولین معلم، کشتی سفید، روزی که بیش از صد سال به طول انجامید و اثر مشهور دیگر وی به‌نام جمیله، به بیش از صدو پنجاه زبان دنیا از جمله به زبان فارسی نیز ترجمه شده‌اند.
چنگیز آیتماتوف به عنوان یکی از محبوب‌ترین نویسندگان شوروی سابق در کنار فعالیت ادبی خود پس از استقلال کشورش برای مدتی نیز مسئولیت نمایندگی قرقیزستان در اتحادیه اروپا و یونسکو را به عهده داشت. مطبوعات روسیه همزمان با اوج بیماری آیتماتوف گزارش داده بودند که نام این نویسنده در میان نامزدهای جایزه نوبل ادبیات نیز دیده می‌شود.
سال آیماتوف
  چنگیز آیتماتوف به عنوان یکی از محبوب‌ترین نویسندگان شوروی سابق در کنار فعالیت ادبی خود پس از استقلال کشورش برای مدتی نیز مسئولیت نمایندگی قرقیزستان در اتحادیه اروپا و یونسکو را به عهده داشت. در دسامبر سال ۲۰۰۸، آیتماتوف ۸۰ ساله می‌شد و سال جاری نیز در قرقیزستان به نام سال آیتماتوف نامگذاری شده‌است. چوره تکین پروفسور تاریخ قرقیز در خصوص برگزاری سال چنگیز آیتماتوف و اهمیت این نویسنده در کشورش می‌گوید: «قرقیزها وی را بسیار دوست دارند و به دلیل محبوبیتش، رئیس جمهور قرقیزستان امسال را سال چنگیز آیتماتوف اعلام کرد. وی برای قرقیزها پدر معنوی محسوب می‌شود. عشق به آیتماتوف در قلب مردم نهفته و مردم به شخصیت او ارج می‌گذارند. حتی مخالفین دولت قرقیزستان هم  از اینکه سال ۲۰۰۸ سال چنگیز آیتماتوف اعلام شده استقبال کرده‌اند.»
به گفته این پژوهشگر: « وی در رمان‌های خود تاریخ مردمش را بیان کرد و منظومه ماناس را به تمام جهانیان شناساند و سبب شد که زبان قرقیزی نیز حفظ گردد. ماناس یکی از قدیمی‌ترین اسطوره‌های قرقیزهاست.»
درگذشت  چنگیز آیتماتوف را رؤسای برخی از کشورها به رهبران قرقیزستان تسلیت گفته‌اند. چنگیز آیتماتوف بین دیگر ملت‌های آسیای مرکزی نیز نفوذ فراوانی داشت. آثار او که برگرفته از اسطوره‌های قرقیزی است، در میان مردم آسیای میانه شهرت فروانی دارد.
آیتماتوف در آلمان
چنگیز آیتماتوف در آلمان نیز یکی از محبوب‌ترین و پرخواننده‌ترین نویسندگان خارجی محسوب می‌شود و آثارش برای چندمین بار تجدید چاپ شده است.
آخرین بار این نویسنده در سال ۲۰۰۷میلادی برای خوانندگان آثارش، در شهرهای مختلف آلمان، شب داستان‌خوانی برگزار کرد و بخش‌هائی از رمان عاشقانه‌ی خود، جمیله را خواند. در آخرین نمایشگاه کتاب شهر لایپزیگ آلمان، ازدحام دوست‌دارانش آنقدر زیاد بود که وی مجبور شد در پایان مراسمی که برای تجلیل از وی برگزار شده بود، از در پشتی ساختمان خارج گردد.
مقامات دولت قرقیزستان اعلام کرده‌اند که برای زنده نگاه داشتن نام این نویسنده مشهور قرقیز بنیادی را به نام او تأسیس خواهند کرد.