حاج زین العابدین مراغه ای نویسنده ای آگاه و منتقدی تیزبین و جامعه شناس

 

صاحب‌نظران و محققان تاریخ مشروطه بر این باورند که بازرگانان و تجار ایرانی از مهم ترین عوامل – و شاید علت اصلی – ظهور انقلاب مشروطه بوده‌اند . این افراد چون سرمایه‌های خود را در حکومت استبدادی در معرض خطر جدی می‌دیدند ، پناهگاهی می‌جستند که حافظ ثروت و حیثیت شان باشد زیرا هر لحظه امکان داشت ، ماموران دولت قاجار اموالشان را مصادره و خودشان را زندانی کنند . ۱

تجار ایرانی که از یکی دودهه قبل نوعی تجارت جهانی را تجربه کرده بودند و نیز با شیوه ی اداره ی حکومت آن کشورها آشنا شده‌ بودند ، طالب تاسیس عدالت‌خانه در ایران گشتند و حتی مخارج هنگفت این حرکت را هم تقبل نمودند . نام برخی از این بازرگانان در صفحات تاریخ ثبت است. البته نباید عوامل مهم دیگر - را که در کتاب‌های تاریخی آمده- نادیده گرفت. به هر حال بر آیند این حرکت‌ها باعث بروز انقلاب مشروطه در ایران شد.

با این مقدمه می‌توان ادعا کرد که در میان بازرگانان ، حاجی زین العابدین مراغه‌ای – که از تاجران مهاجر ایرانی بود - بیشترین سهم را در تلاش برای پیشرفت و ترقی ایران و آگاه کردن عامه ی مردم و بزرگان کشور دارد. و کتاب او تاثیرگذارترین اثر در انقلاب مشروطه است . به طوری که تاثیر آن را با تاثیر قرارداد اجتماعی اثر ژان ژاک روسو در انقلاب کبیر فرانسه برابر دانسته‌اند . ۲

ما در این مقال ابتدا اشاره کوتاهی به زندگی نویسنده ی کتاب سیاحتنامه ی ابراهیم‌بیگ وتاثیر آن بر فکر و روح ایرانیان خواهیم داشت و در پایان به بررسی نظرات انتقادی او درباره وضعیت‌ نا به سامان ایران عصر قاجاری می‌‎‌پردازیم .

شـرح حال مؤلف

زین العابدین مراغه‌ای فرزند مشهدی علی از کردهای ساوجبلاع ( مهاباد کنونی‌) بود . پدرانش در مراغه به تجارت مشغول بودند . زین العابدین در سال ۱۲۵۵ هـ . ق به دنیا آمد و در شانزده سالگی به حجره ی پدر رفت . در بیست سالگی برای تجارت به اردبیل رهسپار شد و کم‌کم برای خود دستگاهی به هم زد و اسب و نوکر و تفنگ‌دار فراهم کرد . و به قول خودش بنای اعیانی و « قولچوماقی » گذاشت و حتی با مأموران دولتی در افتاد . اما خیلی زود روزگارش به پریشانی کشید و زندگی در ایران برای او سخت شد . ناچار به همراه برادرش به قفقاز رفت و بعدها در یالتا مقیم شد . کارش کم‌کم بالا گرفت به حدی که سرو کارش با درباریان افتاد و به امپراتریس روس معرفی شد . و به اصرار درباریان تابعیت روس را پذیرفت . و سال‌ها با این تابعیت زیست . اما از این که « طوق لعنت تبعیت اجنبی » را به گردن آویخته بود ، خود را سرزنش می‌کرد . بعدها با وساطت سفیر کبیر ایران در عثمانی – میرزا محمود خان علاء الملک – تقاضای ترک تابعیت نمود و پس از چهار سال دوندگی از تابعیت روس در آمد . وی باشوق و علاقه ی وافر در راه خدمت به وطن از راه قلم به مبارزه پرداخت و مقالات سودمندی در روزنامه‌های شمس استانبول و حبل المتین کلکته نوشت.۳

وی سرانجام در سال ۱۳۲۸ق در هفتاد و سه سالگی در استانبول درگذشت . ۴

سیاحت نامه نامه ی ابراهیم بیگ در سه جلد تالیف شده است . موضوع کتاب سرگذشت یک تاجر زاده ی ایرانی مقیم مصر است به نام ابراهیم بیگ که عاشقانه به میهن خود ، ایران ، مهر می‌ورزد . پس از مرگ پدر تصمیم می‌گیرد. برای زیارت مضجع شریف امام رضا ( ع ) و دیدار وطن محبوب خود به ایران سفر کند . وی که در ذهن خود کشور ایران را بهترین جای دنیا تصور می‌کند . پس از ورود به ایران در هر قدم با ناروایی و مصیبتی تازه روبه‌رو می‌شود . او که حاضر به پذیرش وضع موجود نیست و تصمیم می‌گیرد با وزرا و درباریان ملاقات کند و آن‌ها را به وظیفه ی ملی و مذهبی خود آگاه نماید . اما این تلاش بی‌پاداش می‌ماند و حتی به آزار و اذیت ابراهیم بیگ منجرمی‌شود . عاقبت ابراهیم بیگ سرخورده و ناامید به مصر بر می‌گردد . اما در استانبول در یک جدال لفظی بسیار آشفته می‌شود و نا خواسته موجب آتش‌سوزی اتاق صاحب خانه می‌گردد . و خود نیز گرفتار می‌شود . اهل خانه او را نجات می‌‌دهند . اما آتش بیرون و آتش‌ درون او را از پا در می‌آورد .

جلد دوم باروایت یوسف عمو ، للـه ی ابراهیم بیگ ادامه می‌یابد . خانواده ی ابراهیم بیگ او را به مصر بر می‌گردانند . اما مداواهای طولانی اثری در بهبودی او ندارد . تنها خبر پادشاهی مظفر الدین شاه وآغاز اصلاحات موجب بهبودی کوتاه ابراهیم بیگ می‌شود . در این مدت کوتاه به توصیه و فشار اطرافیان با محبوبه – دختری از خانه‌‌زادان پدر – ازدواج می‌کند . اما باز خبرهای ناگوار از ایران می‌رسد : دوباره گروه پیشین بر سر کار آمده‌اند و اصلاحات متوقف شده است . خبرهای بد لحظه‌ به لحظه ابراهیم بیگ را به دق مرگی می‌‌کشاند و عاقبت هم می‌میرد . همسر وفادار او نیز در آغوش همسر قالب تهی می‌کند .

در جلد سوم یوسف عمو به رهبری پیری روشن ضمیر به جهانی دیگر سفر می‌کند و با ابراهیم بیگ در بهشت ملاقات می‌نماید . ابراهیم بیگ حتی در آن جا هم پیرامون دردهای ایران با تعصب و حرارت بحث و مرافعه می‌کند ….

******

مورخان آن دوره‌ ، به تاثیر عظیم این کتاب در آگاهی و تهییج مردم اشاره کرده‌اند برای نمونه تنها به ذکر سه مورد اکتفا می‌شود ؛

 ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان ، اشاره می‌کند که سیاحت نامه در انجمن‌ها و محافل آزادی خواهان خوانده می‌شده و « اهالی انجمن و فدائیان وطن بعضی به حال تباکی و بعضی از کثرت حزن وغم از خود رفته و حالت بهت به آن‌ها دست داده تا چندی حالت یک کلمه سخن گفتن باقی‌ نبود . همّ و غم غریبی عارض هر یک گردیده به اوضاع غریبه ی مملکت و گرفتاری‌های عجیبه ی این ملت سر به گریبان تعجب و حیرت و سرافکندگی و فکرت فرو برده ….. » ۵

 احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران می‌نویسد : « اما سیاحت‌نامه ی ابراهیم بیگ ، ارج آن را کسانی می‌دانند که آن روزها خوانده‌اند و تکانی را که در خواننده پدید می‌آورد به یاد می‌دارند … انبوه ایرانیان که در آن روز خو به این آلودگی‌ها وبدی‌ها گرفته بودند و جز از زندگانی بد خود به زندگانی دیگر گمان نمی‌بردند از خواندن این کتاب تو گفتی از خواب غفلت بیدار می‌شدند و برای کوشیدن به نیکی کشور آماده گردیده و به کوشندگان دیگر پیوسته‌اند . در نتیجه ی این هنایش (= تاثیر ) او در خوانندگان بود که به پراکنده شدنش در میان ایرانیان خرسندی نمی‌دادند و تا دیرگاهی مردم آن را در نهان خواندندی .۶

 آیه الله سید محمد طباطبایی از رهبران جنبش مشروطیت نیز « برای آگاهی عموم وطن دوستان از خرابی و نواقص » اوضاع آن عصر و « به جوش آوردن خون غیرت و حمیّت ملی » و دعوت مردم به اتفاق و اتحاد، خواندن کتاب را به همگان سفارش می‌فرمود . ۷

اما التماس دارم که مطالعـه کنندگان این سیاحت‌نامه تنها به خوانـدن این تفصیل نگذرند . درست فکر کنند که در این مملکت چه خبر است ؟ سیاحت‌نامه / ۱۴۷

دیدگاه‌های زین العابدین مراغه‌ای

قبل از هر چیز ذکر این نکته لازم است که نظرات حاجی زین العابدین مراغه‌ای و ابراهیم بیگ یکسان است . به عبارت دیگر ابراهیم همان زین العابدین است . بدین خاطر ما در همه جا نظرات ابراهیم بیگ را به عنوان عقاید زین العابدین آورده‌ایم .

هر چند که سیاحت‌نامه ی ابراهیم بیگ در قالب رمان و به صورت یک سفرنامه ی تمثیلی نوشته شده است اما هر کس که این کتاب را مطالعه کند از همان ابتدا متوجه می‌شود که زین العابدین مراغه‌ای داستان‌نویسی را بهانه‌ای برای بیان نظرات انتقادی خود قرار داده است . وی با تیزبینی خاص معایب ، مفاسد و پلشتی‌هایی که گریبان دولت و ملت ایران را گرفته واز پیشرفت و ترقی باز داشته ، بی‌پروا بیان می‌کند . وی در قسمتی از کتــابش می‌نویسد :« درواقـــع غـــرض از نــگارش سیــاحت‌نامه هم همیــن بود که افــکار بیدار شود .»( سیاحت‌نامه / ۲۳۷ ) .

به جرأت می‌توان گفت که زین العابدین مراغه‌ای سیاحت‌نامه ننوشته بلکه سیاست‌نامه نگاشته ، یعنی دستور العمل حکومت و شیوه نامه ی رفتار امرا و رعایا با همدیگر . وی در انتقادنامه‌اش به رفتار همه ی مردم ایران اعم از زیر دست و زبر دست می‌تازد ولی انتقاد او از مردم عامی به گونه‌ای است و از وزیران و درباریان و علما به گونه‌ای دیگر . عامه ی مردم را به خاطر بی‌تفاوتی و« به من چه گفتن » و جهالت و تن در دادن به وضع موجود و خرافاتی بودن و …. سرزنش می‌کند و حکام وعلما را به خاطر ظلم و تعدی و بی‌تقوایی و بی‌باکی و رشوه خواری وقانون گریزی وبی‌حزمی‌ و کبر و غرور و ستیز با ناصحان مشفق نکوهش می‌نماید .

در ادامه به برخی از نظرات انتقادی وی به تفکیک موضوع اشاره می‌رود ؛

۱- لزوم وضع قانون

زین العابدین مراغه‌ای معتقد است که اساسی‌ترین چیزی که در ایران وجود ندارد وباعث همه ی بدبختی‌ها در کشور گشته ، عدم قانون است . وی می‌نویسد : « قانون عبارت از اصول مملکت داری و لشکر آرایی و اخذمالیات و حفظ حقوق رعیت و اجرای عدالت است » ( سیاحت‌نامه / ۲۹۹ ) و معتقد است که « قانون حکمش باید در حق همه علی السویه جاری باشد . بدون استثنا » و افسوس می‌خورد که : « در ایران ما روی کاغذ یک حرف به اسم قانون نیست . » (سیاحت‌نامه / ۲۹۲ )

وی از قول تاجردامغانی می‌نویسد : « در هیچ نقطه در روی زمین حکام را این گونه تحکمات نیست در همه جا تکالیف حاکم و وظایف محکوم معلوم و معین است . مگر در ایران که ما بدبختان اسیر حکم و تابع خواهش‌های نفسانی این مشتی فراعنه و نمارده هستیم که هر چه برمال و جان و ناموس ما حکم رانند مجراست و باز خواست و مواخذه‌ای بر ایشان نیست و فریاد خواهی ما به جایی نمی‌رسد . » ( سیاحت‌نامه / ۳۸ ) و در جایی دیگر می‌نویسد : « باید در دست حکام نو ، خواه قانون ، خواه کتابچه ، خواه دستورالعمل ، خواه تعلیمات بگو ، چیزی مرتب و لایتغیر در روی کاغذ باشد که با مردم از روی مواد مندرجه ی آن، در کارهای متعلق به جنحه و جنایت و حقوق رفتار نماید تا کارها به تدریج اصلاح شود ». ( سیاحت‌نامه / ۱۳۹ )

اما وی همانند اغلب روشنفکران غرب زده علاج کار را اجرای قوانین دولت‌های غربی نمی‌داند بر عکس معتقد است که قاون دول مغرب زمین از دستور العمل‌های اسلام و سخنان ائمه‌ ی هدی گرفته شده است . ( ر.ک سیاحت‌نامه / ۲۹۷ )

سؤال این جاست که آیا واقعاً هیچ یک از مردم ایران در آن زمان به چنان سطحی از آگاهی نرسیده بودند که برای تالیف قانون و اجرای آن قیام کنند ؟ جواب منفی است. ابراهیم بیگ قهرمان داستان ، در تهران با وجود محترمی (۸) ملاقات می‌کند که قوانین دولت‌های مترقی را دقیقاً خوانده و اصول سودمند و مضر هر یک را جدا کرده و دلایل عقلی برای هر کدام آورده است وحتی کتابی در این باب تالیف نموده است . او در پاسخ اعتراض ابراهیم بیگ که چرا این جواهر گران بها را مخفی داشته و به کار نبسته ،می‌گوید : «کسی با من همساز نیست . و هر حکم سودمندی که صادر می‌شود وزیران بی‌لیاقت نسخ می‌کنند . چرا که می‌ترسند کارها به دست کاردانان بیفتد و آن ها بـر کنار مانند . » ( سیاحت‌نامه / ۷۲ )

۲-تأسیس مدارس جدید

زین العابدین مراغه‌ای علت همه ی مشکلات و مصائب موجود را جهل مردم می‌داند و با افسوس می‌گوید : « جهل مردم است که بازار خرافات و شایعات را داغ کرده .جهل مردم است که آن‌ها را گرفتار مذاهب ضاله و صوفیان شیاد ومعرکه گیران و عالم نمایان ظالم کرده جهل مردم است که آن ها را به سمت تریاک کشی و مفاسد دیگرکشانده . جهل مردم است که میراث فرهنگی خود را خراب می‌کنند و جهل مردم است که این وضع را تقدیر الهی و لایتغیر می‌دانند و بدبختی این جاست که حکومت به این جهل رضایت دارد» . ( سیاحت‌نامه / ۱۲۹ ) وی درمان این درد را تنها تاسیس مکتب‌ها و وجود روزنامه‌های مفید می‌داند. وی بر این باور است که این دو، مادة السعاده ی ملت است . وی با انتقاد از وضعیت‌ مدارس و نوع تدریس در ایران تاکید می‌کند که باید مکاتب و مدارس جدید برای تحصیل علوم و فنون متداول تاسیس شود . ( سیاحت‌نامه / ۲۲۲ ) و می‌نویسد : « امروز اشد احتیاج ایران به عالم کاردان است . » ( سیاحت‌نامه / ۳۲۹ ) و بسیار افسوس می‌خورد که کارگزاران ایران از ایجاد مدارس جدید هراس دارند . حاجی چند بار می‌نویسد که درباریان « مکرر به شاه عرض کردند : قربان ، از این مکاتب جز زیان سودی مترتب نیست . نمی‌شنوید که طلاب مدارس روسیه هر روز چه شورش برپا می‌کنند ؟ دولت را چه قدر به تشویش می‌اندازند . » ( سیاحت‌نامه / ۳۳۰ ) و یا « طلاب مکتب هیئت مضری‌اند از برای دولت . » ( سیاحت‌نامه / ۳۵۹ ) و آیا با این طــــرز فکر درباریان امید اصلاح و ترقی می‌توان داشت ؟

۳-انتشار روزنامه و آزادی قلم

نظر حاجی درباره ی مطبوعات و آزادی قلم یکی از مترقی‌ترین نظریات است که بعد از قریب صد سال هنوز از تازگی و طراوت آن کاسته نشده . وی می‌نویسد : « اگر از روی تجسس در پی تحقیق اسباب آن ترقـــیات ( دولت‌های غــربی) باشـــیم خواهیـــم دیـــد که به جز از آزادی افـــکار و قلم چیــزی نیست» (سیاحت‌نامه /۱۹۲ )

وی از روزنامه‌های دولتی که هیچ نفعی به حال ملت ندارند و تنها به چاپلوسی از دولت و دروغ پردازی و یاوه سرایی می‌پردازند انتقاد می‌کند و می‌نویسد : بدبختانه در ایران یک نفر را ندیدم بدین خیال که عیوب دولت و ملت را به قلم آرد . » و نیز در آن خـاک وسیع یک روزنامه انتشار نمی‌یابد و اگر هم به اسم یافت شود عبارت از دو پارچه کاغذ است که هفته‌ای یک بار طبع می‌نمایند و مندر جات و عناوینش یک قاز به دولت و ملت فایده نمی‌بخشد .» ( سیاحت‌نامه / ۲۸۴).

وی با مقایسه ی وضعیت مطبوعات در ایران و ممالک مترقی می‌نویسد : « در ممالک مغرب زمین از هر ملت هر کس که قلمی دارد از هر طبقه‌ای که هست ولو که دیوانه باشد هر گاه مقاله‌ای به لحاظ منافع ملیه نوشته به روزنامه‌ها بدهد فردای آن خواهی دید که تمامی عقلای قوم مقاله ی آن دیوانه را می‌خوانند اگر حرف سودمندی دیدند بدان عمل می‏بندند و گرنه روی هم ترش نکرده ، چین به ابرو نیاورده می‏گذرند؛ بالعکس هر گاه در مملکت ما عاقلی از این مقوله چیزی بگوید و یا نوشته در روی کاغذ به نظر عموم برساند به سبب کوتاهی نظر و تنگی حوصله به یک بار، صدا بلند می‏کنند که بابا همچنان چیزی در عالم نمی‏شود .آن قدر « هو هو » می‌کنند که آن عاقل دیوانه می‏شود . فرق میان ما و ملل مغرب زمین همین قدر است که به ایشان هر کس هر چه بگوید ولو که محال باشد تا آخر گوش داده پس از آن رای خود را در آن باب بیان می‏کنند ولی ما با همه ی محدودی خیال در نیمه ی مطلب از هر طرف ناسنجیده و نیندیشیده داد می‏زنیم که محال است . و در ادامه می‏افزاید : " نمی‏دانم از آزادی افکار و قلم برای دولت و ملت چه ضرری حاصل تواند شد که زبان گویندگان را بسته و خامه ی نویسندگان را شکسته‏اند .معلوم است که معنی آزادی را درست نیافته‏اند ، آری هر قلمی که از راه خیانت به دولت و ملت جنبشی کرد البته آن را باید شکست و هر زبانی که به تهمت اشخاص حرکت نمود و به ناحق به هتک احترام این و آن نطق گشاد ، البته باید بست . " ( سیاحت‌نامه /۱۹۲ )

وی به حکام ایران هشدار می‏دهد که در فکر اصلاح امور باشند نه بستن دهان‏ها و می‏نویسد : "زبان تاریخ نگاران را بستن و قلم آنان را شکستن که ممکن نیست . " ( سیاحت‌نامه / ۱۶۲ )

۴-انتقاد از شاعران و نویسندگان

مراغه‌ای برای شاعران و نویسندگان وظیفه‌ای بزرگ و خطیر قائل است و معتقد است که باید شاعران و نویسندگان راهنما و رهبر جامعه باشند و کاستی‌ها را فریاد کنند . وی در انتقاد از شاعران و مضمون‌های رایج در ادبیات آن دوره می‌نویسد : « آنان که شعرایند خاک بر سرشان ، تمام حواس و خیال آن‌ها منحصر بر این است که یک نفر فرعون صفت نمرود روش را تعریف نموده یک راس یابوی لنگ بگیرند . » و در جای دیگر می‏ گوید : « این شیوه کهنه شده ، مقتضیات زمان امروز در امثال این ترهات روحی نگذاشته . به بهای این سخنان دروغ در هیچ جای دنیا یک دینار نمی‏دهند مگر در این ملک …. که ظالمی را دانسته و فهمیده به عدالت و جاهلی را به فضیلت و لئیمی را به سخاوت ستایش کنی و به سببب این دروغ‏های بی‏معنی نیز بر خود ببالی . شاعری یعنی مداحی کسان ناسزاوار؟ …. امروز بازار مار زلف و سنبل کاکل کساد است . موی میان در میان نیست ، کمان ابرو شکسته ، چشمان آهو از بیم آن رسته است ، به جای خال لب از زغال معدنی باید سخن گفت . از قامت چون سرو و شمشاد سخن کوتاه کن از درختان گردو و کاج جنگل مازندران حدیث ران . از دامن سیمین بران دست بکش و بر سینه ی معادن نقره و آهن بیاویز … حکایت شمع و پروانه کهنه شد ، از ایجاد کارخانه ی شمع کافوری سخن ساز کن صحبت شیرین لبان را به دردمندان واگذار ، سرودی از چغندر آغاز کن که مایه ی شکر است .» (سیاحت‌نامه / ۱۰۲ )

وی وظیفه ی شعرا را چنین گوش زد می‏کند : « حالا وقت آن است که شعرا و سخن سنجان ملت که تاکنون عمرشان را به مدیح و توصیف جبابره صرف می‏نمودند ، دیگر از حب وطن و آئین وطن‏پرستی چامه‏ها سرایند و چکامه‏ها آرایند » ( سیاحت‌نامه / ۱۹۳)

وی درباره ی نثر مغلق و متکلف عصر قاجاری می‏نویسد : « در کتب و مراسله‏جات آن قدر عبارات و الفاظ مغالطه‏ مخلوط به مطلب کرده‏اند که کتاب و مکتوبشان غلیظ شده که اگر یک ساعت بخوانی هیچ مطلب مفهوم نمی‏گردد نه سر دارد نه بن » و از قول یک نفر مؤلف منصف می‏نویسد : « انشائات ایران عجب تماشا دارد یک کلمه ندارد که دروغش بی‏اثبات و شاهد باشد هر جا کلمه واصل باشد حتما کلمه حاصل هم لازم و ملزوم گشته باید به دم او چسبیده باشد . هر وقت که لفظ وجود دیدم ندیدم ذی جود بعدش نباشد ، مزاج بی‏وهاج نمی‏آید . اگر در آخر صفحه اول دروغ خواندی البته در اول صفحه دوم بی‏فروغ را خواهی دید خدمت بی رفعت صورت نبندد.( سیاحت‌نامه / ۲۹۰ )

وی به لفظ ‎پردازان عصر قاجاری می‏تازد که : « ای جلاد نفس مردم ، منظورت از این یاوه‏سرایی چیست ؟ … خاک بر سر شما.از این فضل در دنیا و آخرت چه یادگار گذاشتید که دولت و ملت به او تفاخر نمایند و از آن به فقــرا فایده رسد ... از شــما ســـوال می‏ کنم لغــت تابع معنـی یا معنی تابع لغت است . » ( سیاحت‌نامه / ۲۹۱ )

زین‏العابدین مراغه‏ای یکی از دلایل نگارش سیاحت‏نامه را ترویج ساده نویسی می‏داند . و معتقد است که « مقتضای زمان ما ساده‏نویسی است باید ادبای ایران که در قلم و اظهار افکار باهنر هستند بعد از این حب وطن را نظماً و نثراً با کلمات واضحه و عبارات ساده به خاص و عام تقدیم نمایند . » ( سیاحت‌نامه / ۴۳۲ )

۵- انتقاد از عالمان ناپرهیزگار

وی به عالمان بی عمل و ظالمان عالم نما هم می‏تازد که چرا به خاطر حطام اندک دنیا مردم را فریفته و دین را دکان خویش کرده و موقوفات را در غیرمشروع مصرف می‏کنند و هر یک برای خود تعدادی اوباش واراذل را زیر بال و پر گرفته و از آن‎ها به عنوان مزدوران خود در ستیز با علمای دیگر استفاده می‏کنند . و مهم‏تر از همه این که در فکر تالیفات و تصنیفات جدید و یا لااقل ترجمه ی کتب فقهی و حقوقی نیستند و از علوم رایج و مدرن بی‏خبرند … » ( سیاحت‌نامه / ۱۰۶ و ۱۲۷ و ۱۸۳)

۶- انتقاد از وضعیت تجارت

زین‏العابدین مراغه‏ای که خود تاجر دنیا دیده و با تجربه‏ای است از وضعیت تجارت ایران بیش از همه چیز انتقاد می‏کند . وی در چند جا تکرار می‏کند که « گویی شهر از حیث تجارت ماتم زده است .» وی از نبود کمپانی‏های بزرگ تجاری که سهمی در تجارت جهانی داشته باشند اظهار تاسف می‏کند .و از اخلاق زشت تاجران که تنها در پی افزودن تجملات بیهوده ی وارداتی هستند انتقادمی‏کند . ( سیاحت‌نامه /۴۶ و ۹۷ و ۱۵۶)

۷- ناآگاهی از سیاست جهانی

حاجی معتقد است دردناک‏ترین معضلی که ایران بدان گرفتار است ناآگاهی پادشاه و درباریان از وضعیت سیاست جهانی است . بدین خاطر است که آن‎ها از دو دشمن دیرینه، مدام بازی می‏خورند و سرگردان می‏مانند . سفرهای فرنگ شاهان قاجار نیز آن‎ها را از این خواب خرگوشی بیدار نکرد و حتی به فکر اصلاح وضعیت ارتش از هم پاشیده ی ایران نیفتادند . ( سیاحت‌نامه /۱۲۵)

انتقادات حاجی بسیار زیاد است که بر شمـــردن یک یک آن‎ها مجالی فراخ می‏طلبد که خود کتابی است قطور ؛

معــایبش نتــوان گفت از هــزار یکی                    از آن چه ذکر شده صد هزار چندان است .

(سیاحت‌نامه / ۱۹۶ )

اما این نکته را هم باید به عنوان حسن ختام مطلب اضافه کرد که مراغه‏ای فقط نقص‏ها و کاستی‏ها را ندیده و ننوشته  هر جا نکته‎ای یا کاری نیک و پسندیده‏ را دیده با شور و شعف توصیف و تمجید کرده است . برای مثال از عالمی به نام آقاعلی قاضی در بنات یاد می‏ کند که مردانه در مقابل هجوم وحشیانه ی شورشیان کرد ایستاد و مانع سقوط شهر گشت . ( سیاحت‌نامه / ۱۲۳ ) و نیز بسیار از روزنامه ی حبل‏المتین که ناشر افکار آزادی‏خواهانه و عدالت‏جویانه است ستایش می‏کند و از شعرای بزرگ وطن دوست چون فردوسی و فتح‏الله خان شیبانی و بدیع و منیر و …. تجلیل می‏کند و نویسندگان کتاب‏هایی چون مؤلف کتاب احمد را می‏ستاید . و از وجود دارالفنون ناصری در تهران اظهار خشنودی می‏کند و … .

در پایان از میان صدها نصیحت مشفقانه ی حاجی زین‏العابدین مراغه‏ای تنها چند مورد کوتاه را که خود جمع‏بندی کرده می‏آوریم ؛

« اتفاق و اتحاد ملت در یک نقطه . دامن افشاندن عموم ملت به منافع شخصیه خصوصا اولیای دولت . ترجیح‏دادن نیکنامی را به لذائذ نفسانیه .جمع شدن برادرانه و برابرانه در مجلس شورا . تحت قانون درآوردن هر عمل را جداگانه . اجرا کردن احکام آن قوانین به مساوات و بدون استثناء . چنان که در این ایام در السنه ضرب‏المثل و متداول است بازکردن فابریک آدم‏‎سازی یعنی مکاتب و مدارس جدیده برای تحصیل علوم و فنون متداوله » ۹

پی‏نوشت‎ها:

۱-  کیهان فرهنگــی ، سال پنجــم ، شمـــاره ۱۰ ، دیمـــاه ۱۳۶۷ ، مصحابه با دکتر محمد اسماعیل رضوانی ، صفحه ۳.

۲-  سیاحت‏نامه ، ابراهیم بیگ ، به کوشش م.ع.سپانلو ، نشر اسفار ، تهران ۱۳۶۴ ، مقدمه ، صفحه یک .

۳- با استفاده از جلد سوم سیاحت‏نامه ابراهیم بیگ صص : ۴۳۰-۴۲۰ .

۴- از صبا تا نیما ، یحیی آرین پور ، تهران ، انتشارات زوار ، چاپ چهارم ۱۳۷۲ ، ج ۱ ،ص ۳۰۶ .

۵- تاریخ بیداری ایرانیـــان ، ناظم‏الاســـلام کرمانی ، انتشارات امیـــرکبیر ، تهران ، چاپ سوم ۱۳۶۳ ، ص ۱۷۷ .

۶- تاریخ مشروطه ی ایران ، احمد کسروی ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، چاپ پانزدهم ۱۳۶۹ ، ص ۴۵ .

۷- دیداری با اهل قلم ، غلامحسین یوسفی ، ج۲ ، ص ۱۱۲ ، به نقل از تاریخ بیداری ایرانیان .

۸- ظاهرا منظور حاجی میرزا علی خان امین الدوله است . ر.ک سیاحت‏نامه، ص ۵۹۴ .

۹- سیاحت نامه ، ص ۲۲۲ .

 

در باره ی یک نویسنده/صمد بهرنگی (46)

 

 

صمد بهرنگی (۲ تیر ۱۳۱۸ ــ ۹ شهریور ۱۳۴۷)، معروف به بهرنگ، داستان‌نویس، محقق، مترجم، و شاعر ایرانی بود. معروف‌ترین اثر او داستان ماهی سیاه کوچولو است.

او همچنین تألیفاتی در مورد آموزش بی‌قاعده زبان فارسی در آذربایجان و تحقیقاتی در مورد ادبیات شفاهی آذربایجان نیز نگاشته‌است.

زندگی

صمد در ۱۳۱۸ در محلهٔ چرنداب شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش زهتاب بود. پس از تحصیلات ابتدایی و دبیرستان در مهر ۱۳۳۴ به دانشسرای مقدماتی پسران تبریز رفت که در خرداد ۱۳۳۶ از آنجا فارغ‌التحصیل شد. از مهر همان سال آموزگار شد و تا پایان عمر در آذرشهر، ممقان، قاضی جهان، گوگان، و آخی جهان در استان آذربایجان شرقی ایران که آن زمان روستا بودند تدریس کرد.

در مهر ۱۳۳۷ برای ادامهٔ تحصیل در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی به دورهٔ شبانهٔ دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز رفت و هم‌زمان با آموزگاری، تحصیلش را تا خرداد ۱۳۴۱ و دریافت گواهی‌نامهٔ پایان تحصیلات ادامه داد.

بهرنگی در ۱۳۳۹ اولین داستان منتشر شده‌اش به نام عادت را نوشت. که با تلخون در ۱۳۴۰، بی‌نام در ۱۳۴۲، و داستان‌های دیگر ادامه یافت. او ترجمه‌هایی نیز از انگلیسی و ترکی استانبولی به فارسی و از فارسی به ترکی آذربایجانی (از جمله ترجمهٔ شعرهایی از مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، و نیما یوشیج) انجام داد. تحقیقاتی نیز در جمع‌آوری فولکلور آذربایجان و نیز در مسائل تربیتی از او منتشر شده‌است.

مرگ

بهرنگی در شهریور ۱۳۴۷ در رود ارس و در ساحل روستای شام‌گوالیک غرق شد و جسدش را چند روز بعد در ۱۲ شهریور در نزدیکی پاسگاه کلاله در چند کیلومتری محل غرق شدنش از آب گرفتند. جنازهٔ او در گورستان امامیهٔ تبریز دفن شده‌است.

دو نظریه دربارهٔ مرگ بهرنگی وجود دارد. از روزهای اول پس از مرگ او، در علل مرگ او هم در رسانه‌ها و هم به شکل شایعه بحث‌هایی وجود داشته‌است مبنی بر کشته شدن او به دستورِ و به دستِ عوامل دولت پادشاهی پهلوی. اما نظریهٔ دیگر که مستندتر است این است که وی به علت بلد نبودن شنا در ارس غرق شده‌است.

تنها کسی که معلوم شده‌است در زمان مرگ یا نزدیک به آن زمان، همراه بهرنگی بوده‌است شخصی به نام حمزه فراهتی است که بهرنگی همراه او به سفری که از آن باز نگشت رفته بود. اسد بهرنگی، که گفته‌است فراهتی را دو ماه بعد در خانهٔ بهروز دولت‌آبادی دیده‌است، از قول او گفته‌است : «من این طرف بودم و صمد آن طرف‌تر. یک دفعه دیدم کمک می‌خواهد. هر چه کردم نتوانستم کاری بکنم.»

سیروس طاهباز دراین‌باره می‌نویسد : «بهرنگی خواسته بود تنی به آب بزند و چون شنا بلد نبود، غرق شده بود. جلال آل‌احمد مرگ بهرنگی را مشکوک تلقی کرد اما حرف بهروز دولت‌آبادی برایم حجّت بود که مرگ او را طبیعی گفت و در اثر شنا بلدنبودن.» اسد بهرنگی شنا بلد نبودن صمد را تأیید می‌کند ولی دربارهٔ نظر طاهباز و دیگران می‌گوید «همه از دهان بهروز دولت‌آبادی حرف زده‌اند نه این که واقعاً تحقیقی صورت گرفته باشد تا به حال برخوردی تحقیقی دربارهٔ مرگ صمد نشده‌است.»

طرفداران به قتل رسیدن صمد ادعا می‌کنند که در ماه شهریور رود ارس کم‌آب است و در نتیجه احتمال غرق شدن سهوی وی را کم می‌دانند. اسد بهرنگی کم‌آب بودن محل غرق شدن صمد را تأیید می‌کند و دراین‌باره می‌گوید «البته بعضی جاها ممکن است پر آب شود. هیچ‌کس نمی‌آید در محلی که جریان آب تند است آب‌تنی یا شنا کند، چه برسد به صمد که شنا هم بلد نبود.» با این وجود تأکید می‌کند : «البته هیچ‌کس ادعا نمی‌کند که فراهتی مأمور ساواک بود یا مأمور کشتن صمد.»

جزئیات متناقض دیگری نیز دربارهٔ مرگ بهرنگی روایت شده‌است. از جمله اسد بهرنگی گفته‌است : «جسد صورت و بدنش سالم بود. دو سه تا جای زخم، طرف ران و ساقش بود، چیزی شبیه فرورفتگی. رئیس پاسگاه در صورت‌جلسه‌اش، به جای زخم‌ها اشاره کرد. بعدها البته توی پاسگاه دیگری، این صورت‌جلسه عوض شد». اسد بهرنگی به همین تناقضات به شکل دیگری اشاره کرده‌است، از جمله این که گفته‌است فرج سرکوهی در جایی نوشته‌است که فراهتی گروهی را که به دنبال جسد صمد می‌گشته‌اند (و به گفتهٔ اسد بهرنگی شامل اسد بهرنگی، کاظم سعادتی، و دو نفر از شوهرخواهرهای بهرنگی بوده‌است) همراهی می‌کرده‌است، در حالی که چنین نبوده‌است.

جلال آل‌احمد شش ماه بعد از مرگ صمد در نامه‌ای به منصور اوجی شاعر شیرازی می‌نویسد «...اما در باب صمد. درین تردیدی نیست که غرق شده. اما چون همه دلمان می‌خواست قصه بسازیم ساختیم...خب ساختیم دیگر. آن مقاله را من به همین قصد نوشتم که مثلاً تکنیک آن افسانه سازی را روشن کنم برای خودم. حیف که سرودستش شکسته ماند و هدایت کننده نبود به آن چه مرحوم نویسنده اش می‌خواست بگوید...

برادر صمد بهرنگی (اسد بهرنگی) در این باره می‌گویذ:همه می‌دانند که ویژه نامه آرش چند ماهی پس از مرگ صمد بهرنگی منتشر شد و آن موقع هم دوستان نزدیک صمد بر مرگ او مشکوک بودند. با اطلاعاتی که از جریانات تابستان ۴۷ داشتند کشته شدن صمد را وسیله عمله‌های رژیم که شاید ساواک هم مستقیما در آن دست نداشته باشد دور از انتظار نمی‌دانستند.

اسد بهرنگی در قسمت دیگری از این کتاب می‌گوید: «در زمانی که ما در کنار ارس دنبال صمد می‌گشتیم و صمد راداد می‌زدیم مامورین ساواک به خانه صمد آمده و همه چیز را به هم ریخته بودند. میز تحریر مخصوص او را شکسته بودند و نامه‌ها و یادداشت‌هایش را زیر و رو کرده بودند. و اهل خانه را مورد باز جویی قرار داده بودند، و چند کتاب و یادداشت هم برداشته و برده بودند و خوشبختانه کتابخانهٔ اصلی صمد را که در آن طرف حیاط بود ندیده بودند.»

کتاب‌های منتشر شده در این زمینه

اشرف دهقانی، «رازهای مرگ صمد»

حمزه فراهتی «از آن سال‌ها و سال‌های دیگر»

اسد بهرنگی «برادرم صمد بهرنگی»

آثار

برخی آثار صمد بهرنگی با نام مستعار چاپ شده‌است. از جملهٔ نامهای مستعار وی می‌توان به «ص. قارانقوش»، «چنگیز مرآتی»، «صاد»، «داریوش نواب‌ مراغی»، «بهرنگ»، «بابک بهرامی»، «ص. آدام»، و «آدی باتمیش» اشاره کرد.

قصه‌ها

بی‌نام - ۱۳۴۴

اولدوز و کلاغها - پاییز ۱۳۴۵

اولدوز و عروسک سخنگو - پاییز ۱۳۴۶

کچل کفتر باز - آذر ۱۳۴۶

پسرک لبو فروش - آذر ۱۳۴۶

افسانه محبت - زمستان۱۳۴۶

ماهی سیاه کوچولو - تهران ، مرداد ۱۳۴۷

پیرزن و جوجه طلایی‌اش - ۱۳۴۷

یک هلو هزار هلو - بهار ۱۳۴۸

۲۴ ساعت در خواب و بیداری - بهار ۱۳۴۸

کوراوغلو و کچل حمزه - بهار ۱۳۴۸

تلخون و چند قصه ی دیگر - ۱۳۴۲

کلاغها، عروسکها و آدمها

کتاب و مقاله

کند و کاو در مسائل تربیتی ایران - تابستان ۱۳۴۴

الفبای فارسی برای کودکان آذربایجان

مجموعه مقاله‌ها - تیر ۱۳۴۸

فولکلور و شعر

افسانه‌های آذربایجان(ترجمه فارسی) - جلد ۱ - اردیبهشت ۱۳۴۴

افسانه‌های آذربایجان (ترجمه فارسی) - جلد ۲ - تهران، اردیبهشت ۱۳۴۷

تاپما جالار ، قوشما جالار ( چیستانها و متلها) - بهار ۱۳۴۵

پاره پاره (مجموعه شعر از چند شاعر) - تیر ۱۳۴۲

مجموعه مقاله‌ها

انشا و نامه‌نگاری برای کلاسهای ۲ و ۳ دبستان

آذربایجان در جنبش مشروطه

ترجمه‌ها

ما الاغها! - عزیز نسین - پاییز ۱۳۴۴

دفتر اشعار معاصر از چند شاعر فارسی زبان

خرابکار (قصه‌هایی از چند نویسنده ترک زبان) - تیر ۱۳۴۸

کلاغ سیاهه - مامین سیبیریاک (و چند قصه دیگر برای کودکان) خرداد ۱۳۴۸

آثار درباره او

صمد جاودانه شد - (علی اشرف درویشیان) - ۱۳۵۲

کتاب جمعه - سال اول - شماره۶ - ۱۵ شهریور ۱۳۵۸

منوچهرهزارخانی - «جهان بینی ماهی سیاه کوچولو» - آرش دوره دوم ، شماره ۵ - (۱۸) -آذر ۱۳۴۷

کندوکاوی در همگامی های بهرنگی و ساعدی / علیرضا ذیحق

منبع:شراب شعر

در باره ی یک نویسنده /بی‌بی‌خانم استرآبادی (45)

بی‌بی‌خانم استرآبادی از نویسندگان دوران مشروطه است. او در در روزنامه‌های حبل المتین، تمدن و نشریه مجلس مقاله می‌نوشت. بیشتر مقالات او در دفاع از آموزش دختران است. او نخستین دبستان دختران را بنیان گذاشت. بیشتر شهرت بی‌بی‌خانم استرآبادی به خاطر کتاب «معایب الرجال» است که به طنز و در پاسخ به «تادیب‌النسوان» نوشته‌است. او را نخستین زن طنزنویس ایران می‌دانند.

بی‌بی‌خانم استرآبادی حاصل ازدواج خدیجه ملاباجی ناصرالدین شاه و محمدباقرخان سرکردهٔ ایل انزان مازندران است. محمدباقرخان در یکی از سفرهای ناصرالدین شاه به مازندران با دلاوری شیری را از پا دراورد و لقب شیرکش گرفت و در رکاب شاه به پایتخت آمد و به سمت ایشیک آقاسی باشی منسوب شد. محمدباقر با ملاباجی آشنا شد و از شاه اجازهٔ ازدواج با او را گرفت و با هم ازدواج کردند و به روستای نوکنده از روستاهای بندرگز از توابع استرآباد رفتند.

بی‌بی و برادرش حسین‌علی در نوکنده به دنیا آمدند اما مادرشان، خدیجه علاقه‌ای به تداوم ازدواج‌اش نداشت زیرا باقرخان شیرکش پنج زن دیگر هم داشت. خدیجه پس از مدتی موفق می‌شود خانه‌ٔ همسر را با دو فرزندش به بهانه زیارت کربلا ترک کند اما از کربلا به تهران می‌آید و مجدداً به دربار می‌رود و به شغل ملاباجی دربار مشغول می‌شود. دو سال بعد محمدباقرخان در اختلافات قومی کشته می‌شود و خدیجه دیگر هرگز به مازندران باز نمی‌گردد.
بی‌بی در دربار درس می‌خواند و بزرگ می‌شود تا آن که با افسر جوانی، از اهالی قفقاز که به تهران مهاجرت کرده بود، به نام موسی‌خان وزیراف آشنا شد. این دو به هم علاقه‌مند شدند و چون خدیجه باجی با وصلت‌شان مخالف بود بی‌بی از خانه می‌گریزد و با موسی‌خان ازدواج می‌کند.

معایب الرجال

در سال ۱۳۰۹ (قمری) کتابی به قلم شخص ناشناسی به نام «تادیب زنان» نوشته و منتشر شد. چند سال بعد بی‌بی‌خانم استرآبادی در سال ۱۳۱۳ (قمری) اندکی قبل از ترور ناصرالدین شاه کتابی به نام «معایب الرجال» نوشت که هر چند به‌طور مستقیم «تادیب زنان» پاسخ نداده بود اما ردیه‌ای بر آن بود. بی‌بی‌خانم در این کتاب ضمن بر شمردن معایب مردان سعی کرده‌است راه و رسم درست زناشویی را توضیح دهد.

بی‌بی‌خانم در این کتاب آورده‌است:
نه هر مردی از هر زنی فزون‌تر است و نه هر زنی از هر مردی فروتر»
«انواع و اقسام از خواص و عوام زن و مرد خوب و بد هر دو می‌باشند، صفات حمیده و رذیله از همه قسم مشاهده می‌شود. اگر باید تربیت بشوند باید همه را بنمایند. و تربیت هم موقوف به تمام قوانین تمدن و تدین ملیه و دولتیه و شرعیه و عرفیه کشوریه و لشکریه می‌باشد.»

معایب الرجال

در سال ۱۳۰۹ (قمری) کتابی به قلم شخص ناشناسی به نام «تادیب زنان» نوشته و منتشر شد. چند سال بعد بی‌بی‌خانم استرآبادی در سال ۱۳۱۳ (قمری) اندکی قبل از ترور ناصرالدین شاه کتابی به نام «معایب الرجال» نوشت که هر چند به‌طور مستقیم «تادیب زنان» پاسخ نداده بود اما ردیه‌ای بر آن بود. بی‌بی‌خانم در این کتاب ضمن بر شمردن معایب مردان سعی کرده‌است راه و رسم درست زناشویی را توضیح دهد.

بی‌بی‌خانم در این کتاب آورده‌است:
نه هر مردی از هر زنی فزون‌تر است و نه هر زنی از هر مردی فروتر»
«انواع و اقسام از خواص و عوام زن و مرد خوب و بد هر دو می‌باشند، صفات حمیده و رذیله از همه قسم مشاهده می‌شود. اگر باید تربیت بشوند باید همه را بنمایند. و تربیت هم موقوف به تمام قوانین تمدن و تدین ملیه و دولتیه و شرعیه و عرفیه کشوریه و لشکریه می‌باشد.»

بر گرفته از :شراب شعر

 

دمی با مولانا

 

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست
بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
ای آفتاب حسن برون آ ، دمی زابر
کان چهره ی مشعشع تابانم آرزوست
بشنیدم از هوای تو آواز طبل باز
باز آمدم که ساعد سلطانم آرزوست
گفتی ز ناز : « بیش مرنجان مرا برو »
آن گفتنت که : « بیش مرنجانم » آرزوست
وان دفع گفتنت که:«برو شه بخانه نیست»
وان ناز و باز و تندی دربانم آرزوست
در دست هر که هست زخوبی قراضه است
آن معدن ملاحت و آن کانم آرزوست
این نان و آب چرخ چو سیل است بی وفا
من ماهی ام ، نهنگم ، عمّانم آرزوست
یعقوب وار وا اسفاها همی زنم
دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست
والله که شهر بی تو مرا حبس می شود
آوارگی و کوه و بیابانم آرزوست
زین همرهان سست عناصر دلم گرفت
شیر خدا و رستم دستانم آرزوست
جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او
آن نور روی موسی عمرانم آرزوست
زین خلق پر شکایت گریان شدم ملول
آن های و هوی و نعره ی مستانم آرزوست
گویا ترم ز بلبل اما ز رشک عام
مهرست بر دهانم و افغانم آرزوست
دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر
کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست
گفتند : « یافت می نشود جسته ایم ما »
گفت: « آنکه یافت می نشود آنم آرزوست »
هر چند مفلسم نپذیرم عقیق خُرد
کان عقیق نادر ارزانم آرزوست
پنهان ز دیده ها و همه دیده ها ازاوست
آن آشکار صنعت پنهانم آرزوست
خود کار من گذشت ز هر آرزو و آز
از کان و از مکان پی ارکانم آرزوست
گوشم شنید قصه ی ایمان و مست شد
کو قسم چشم؟ صورت ایمانم آرزوست
یک دست جام باده و یک دست زلف یار
رقصی چنین میانه ی میدانم آرزوست
می گوید آن رباب که : مُردم ز انتظار
دست و کنار و زخمه ی عثمانم آرزوست
من هم رباب عشقم و عشقم ربابی است
وان لطفهای زخمه ی رحمانم آرزوست
باقی این غزل را ای مطرب ظریف
زین سان همی شمار که زین سانم آرزوست
بنمای شمس مفخر تبریز! رو ، ز شرق
من هدهدم حضور سلیمانم آرزوست.

معرفی یک کتاب و یک جهانگرد ایرانی(به کوشش علی دهباشی)

 

حاج سیاح

میرزا محمدعلی پسر ملا محمدرضای محلاتی معروف به((حاجی سیاح))
(1304 ش = 1344 ـ 1252 ه‌.ق) حدود بیست سال از عمرش را در سفر و
سیاحت به سرزمین‌های مختلف جهان از ژاپن تا آمریکا سپری کرد. ممالک
بازدید شده عبارت بودند از: روسیه(تفلیس), عثمانی(استانبول),
فرانسه, انگلستان, ایتالیا, سوئد, نروژ, آلمان, سوئیس, اطریش,
دانمارک, پرتغال, یونان, اسپانیا, رومانی, بلغارستان, ایالات
متحده (نیویورک), ژاپن, چین, برمه, سنگاپور, هندوستان, افغانستان,
ترکستان, عربستان (مکه), مصر. وی در این مسافرت‌ها با شخصیت‌هایی
چون پاپ نهم, گاریبالدی, الکساندر دوم(تزار روسیه), بیسمارک, و
رئیس جمهور آمریکا(((مسترگرن))) و سید جمال‌الدین اسدآبادی دیدار
کرد. این کتاب بخشی از سفرنامه او است که سفر به روسیه و عثمانی و
اروپا را شامل می‌شود. در پایان کتاب, فهرست اعلام و عکس‌هایی از
نسخه خطی به چاپ رسیده است

حاج سیاح نویسنده سفرنامه و خاطرات و از دگراندیشان و مشروطه خواهان عصر قاجار

میرزا محمدعلی محلاتی که به سبب سفر هجده ساله‏اش به گرد جهان و سفرهای فراوانش در سراسر ایران به "حاج سیّاح" معروف‏شده است، در 1252 ق در خانواده‏ای روستایی، اما اهل علم و ادب، در محلات به دنیا آمد. پدرش ملاّ محمدرضا محلاتی او را برای‏تحصیل به تهران فرستاد و عمویش ملاّ محمدصادق، که متمکّن و اهل علم بود، وی را برای تکمیل تحصیلات راهی عتبات کرد. چندسالی در نجف و کربلا به تحصیل علوم قدیمه مشغول و با اندیشمندانی که از نقاط مختلف برای تدریس و تحصیل آمده بودند آشنا شدو بر اثر این آشناییها در اندیشه و نگرشش تحولّی روی داد که به نظر می‏رسد مراحل بعدی زندگی او در دامنه تأثیر همین تحوّل بوده‏باشد (حاج سیّاح، سفرنامه، ص 25؛ خاطرات، ص 5، ناصر دیهیم(1)، مهربانو، ص 15).
دقیقاً معلوم نیست حاج سیّاح چند سال و تا چه سطح تحصیل کرد و چه وقت به زادگاه خود بازگشت. از سفرنامه بر می‏آید (ص 25و بعد) که محیط محلات را مساعد نیافت و به روستای مُهاجران، در ناحیه کَزّاز و از بلوکات سلطان آباد، نزد عموی خود رفت. ظاهراً عمو مقدمات وصلت دخترش را با او فراهم می‏ساخت، اما حاج سیّاح به این گمان که عمو قصد دارد بر او کفالت کند، گمانی که بر اوگران آمد، ناگهان قصد سفر کرد (خاطرات، ص 240) و در حالی که بیست و سه سال بیشتر از سنش نگذشته بود، دست خالی و پای ‏پیاده و بدون مقصدی مشخص در 22 شوّال 1276 راهی سفری ناشناخته و پرماجرا شد ( سفرنامه، ص 25 به بعد؛ جمال‏زاده، اثرمنتشر نشده).

حاج سیّاح با تحمّل مشقّتهای بسیار خود را به تبریز رساند و به بازرگانانی که از آن شهر راهی عراق عجم بودند، خود را همسفر میرزامحمدعلی محلاتی معرفی و چنین وانمود کرد که میرزا در میانه راه درگذشته است و از آنها خواست خبر مرگ او را به خانواده‏اش‏برسانند (سفرنامه، ص 41) و به این ترتیب رشته پیوند با خانواده خود را برید و رهاتر از پیش راهی قفقاز شد. چند گاهی در تفلیس‏ماند، از راه معلمی و مترجمی گذران کرد، ترکی آذربایجانی، ارمنی و قدری روسی آموخت. از آنجا به استانبول رفت، در مدرسه‏ای‏حجره‏ای گرفت و آموختن ترکی استانبولی، تکمیل کردن ارمنی و فرا گرفتن زبان فرانسوی را آغاز کرد (همان، ص 50 و 76). آشنایی بازبان فرانسوی، شوق سیاحت پاریس را در او تشدید نمود و سرانجام از راه بالکان و شهرهای مهم اروپای مرکزی و باز همچنان با پای‏پیاده و هر وسیله‏ای که به هم می‏رسید، وارد پاریس شد. در آن وقت ناپلئون سوم (حک: 1870 - 1848) بر فرانسه حکومت می‏کرد ونمایشگاه بین‏المللی پاریس، که حاج سیّاح از آن به عنوان "خزانه دنیا" (همان، ص 163) یاد کرده و شگفتی خود را از همه غرایبی که درآنجا دیده باز گفته است، برپا بود. سال برپایی نمایشگاه (1283/ 1867 ق) نشان می‏دهد که حاج سیّاح چه زمانی از پاریس دیدار کرده‏است. از پاریس به لندن رفت، مدتی در آنجا ماند، انگلیسی آموخت و از دیدنیهای انگلیس بازدید کرد (سفرنامه، ص 194 به بعد). ازانگلیس به کشورهای دیگر اروپا سفر کرد و به دیدن هر نقطه‏ای شتافت که به نظرش و بر پایه اطلاعاتش دیدنی می‏نمود. با پشتکاری‏عجیب و تحمّل مرارتها، شرح دیده‏های خود را به طور مرتب یادداشت نمود (همان، ص 220 به بعد). پس از آنکه به گمانش دیگرجایی برای بازدید در اروپا باقی نگذاشت، به پاریس و تورس(2) رفت (همان، ص 524 و 528). در سفرنامه، پس از وصف کوتاهی ازتورس، رشته سخن ناگهان از وسط مطلب قطع شده است و معلوم نیست حاج سیاح به نقاط دیگری در اروپا سفر کرده است یا نه. در هرحال او به کمک زبانهای فرانسوی و انگلیسی، و قدری هم آلمانی، که به اندازه رفع حاجت آموخته بود، توانست در سفرهای اروپا ارتباط لازم را با مردم برقرار کند ( سفرنامه، جاهای مختلف).
تا این اواخر بخشی از زندگی حاج سیّاح ناشناخته و موضوع فرضیه‏های مختلف بود. شرح‏ سفرهای او در امریکا و خاور دور، که اخیراً دستنوشت آن از سوی یکی از بازماندگان حاج سیّاح‏ به ناشری تحویل شده است (اطلاع شخصی)، نشان می‏دهد که او از اروپا به امریکا رفته، در1292/ 1875 ق در سانفرانسیسکو شهروندی امریکا را پذیرفته و با گذرنامه امریکایی به ژاپن وچین رفته است (فردوسی، 1371، ص 1470) و از برمه و سیلان و هند هم دیدار کرده است(سفرنامه منتشر نشده).
حاج سیّاح در هند به دیدار آقاخان محلاتی رفت. آقاخان او را شناخت و خبر زنده بودنش ازطریق محلاتی‏هایی که به زیارت آقاخان رفته بودند، به مادرش رسید. مادر، نامه پراحساسی به‏ آقاخان نوشت و از او خواهش کرد پسرش را نزد وی بفرستد. آقاخان مکتوب مادر را به حاج‏سیّاح نشان داد و احوال او با خواندن نامه بکلّی منقلب شد و احساس تکلیف کرد که به وطن بازگردد و به دیدار مادر بشتابد (خاطرات، ص 7 - 5). در 14 رجب 1294 و پس از هجده سال‏سفر، از راه دریا به بوشهر وارد شد. از بدو ورود ظاهراً یادداشت روزانه برداشت، که متن تدوین‏شده آن کتاب خاطرات... را ( ادامه مقاله) تشکیل می‏دهد. از همان نخستین یادداشتها احساس او درباره ایران و تأسفی که بر تنزّل احوال می‏خورد، نمایان است (خاطرات، ص 11 به‏بعد). از بوشهر به شیراز و اصفهان و کاشان و محلات رفت، وصف طبیعت ایران آن زمان،اوضاع اجتماعی - سیاسی، چگونگی راهها، رگه‏هایی از زندگی طبقات مردم، سرشناسان،رجال سیاسی و چگونگی اداره دولتی در یادداشتهای او، تراویده قلم مردی جهاندیده، سرد وگرم چشیده و اهل مقایسه است. در شوال 1294 به زادگاه خود وارد شد. احساسش را درباره ‏محلات، مادر، بستگان و آشنایان با خامه‏ای مؤثر بیان کرده است ( خاطرات، ص 59 به بعد).حدود یک ماه بعد به تهران رفت. شماری از رجال که آوازه او را شنیده بودند به دیدارش رفتند،پای نقل و حدیثهایش نشستند و عده‏ای هم به او اندرز یا هشدار دادند که "مبادا از آبادی و عدل‏و نظم فرنگستان و خرابی و بی‏نظمی ایران" (خاطرات، ص 171) کلمه‏ای بگوید یا "در ایران‏حرف تمدن به زبان" بیاورد که برای وی خطر جانی از پی دارد (همان، ص 20).
حاج سیّاح را به حضور ناصرالدین شاه (حک: 1313 - 1264) بردند. شاه از سفرهایش‏پرسید و همان جا در حضور وی چند تن با زبانهای مختلف صحبت کردند و وی را محک زدند.سکه‏هایی که از اکناف جهان آورده بود عرضه کرد که به موزه سلطنتی اهدا شد (خاطرات، ص‏73 و بعد). پس از این دیدار، شمار بیشتری از رجال به دیدنش رفتند و مدتی بعد همسر ناصرالدین شاه و مادر مظفرالدین میرزا "سیاحت نامه" (= سفرنامه)ی او را خواست و حاج ‏سیاح آن را نزد ملکه فرستاد (خاطرات، ص 241) که با توضیح حاج سیاح به نظر می‏رسد یادداشتهای سفر اروپا در آن وقت مدوّن بوده است. حاج سیّاح پس از این دیدارها و آشناییها هیچ‏گونه مسؤولیتی در حکومت نپذیرفت و به سیر و سیاحت در نقاط مختلف ایران ادامه داد،باز هم به اروپا، مصر، عربستان، هند و جاهای دیگر سفر و مشاهدات خود را یادداشت کرد (خاطرات، ص 282 - 113).
حاج سیّاح به هنگام اقامت در اصفهان با ظل‏السلطان آشنا و به او نزدیک شده بود (همان،ص 35 به بعد). ظل‏السلطان که هوای رسیدن به سلطنت را در سر داشت، بنا به محاسباتی ازحاج سیاح و امثال او استفاده می‏کرد ( محبوبی اردکانی، ش 4، ص 229؛ نیز: سعادت نوری،جاهای مختلف). حاج سیّاح که از محیط پرتوطئه دربار و مناسبات سیاسی اطلاع دقیق نداشت،در 1303 ق سعی کرد میان مظفرالدین میرزا و ظل‏السلطان اصلاح ذات‏البین کند. کامران میرزا(نایب السلطنه) که اصلاح مناسبات دو برادرش را خوش نداشت، کینه حاج سیّاح را به دل‏گرفت. حتی امین‏السلطان به حاج سیّاح هشدار داد که کامران میرزا بر اثر این "جسارت... دشمن‏شده و در کمین است" (خاطرات، ص 284؛ نیز ظهیرالدوله، 1367، ص 12). در همان سال‏سیّدجمال‏اسدآبادی به ایران آمد و در جریان دسیسه‏چینی‏های سیاسی علیه او، حاج سیّاح که ازجمله افراد نزدیک به سیّدجمال بود، مظنون قرار گرفت. و در جوّ توطئه سیاسی ودسیسه‏چینی‏های درباری که سیّد و ظل‏السلطان و شماری از دگراندیشان را به هم مرتبط ساخته‏بودند، اوضاع ناگهان به زیان حاج سیّاح برگشت و توقف او را در محلات به صلاح ندانستند و در 1305 ق وی را به مشهد تبعید کردند (خاطرات، ص 298؛ برای روابط حاج سیاح وسیّدجمال‏الدین مهدوی؛ افشار، ص 110 30 و 112؛ رعنا حسینی، ص 82 - 78). چهارده‏ ماه در تبعید به سر برد و سپس به محلات رفت و به قول خودش کم کم مذاق ایرانیان به دستش‏آمد و گوشه‏نشینی اختیار کرد (خاطرات، ص 320).
پس از سفر دوم سیدّجمال در 1307 ق، سرکوب همه کسانی که به همفکری و همکاری با اومظنون بودند آغاز شد و به دنبال انتشار اعلامیه‏هایی خطاب به شاه، علما و ملت و دستگیری‏میرزا رضای کرمانی، حاج سیّاح را در رمضان 1308 بازداشت کردند (همان، ص 332 به بعد).کامران میرزا که در پی کشف نام نویسندگان اعلامیه‏ها بود، شخصاً از او استنطاق کرد. گویا درجلسه دیگر استنطاق، ناصرالدین شاه پشت پرده نشسته بوده و می‏خواسته است با گوش خود نام کسانی را بشنود که در توزیع روزنامه قانون دست داشته‏اند (همان، ص 335 و 349).
حاج سیّاح بر اثر فشارها از چند وسیله برای خودکشی استفاده کرد، اما موفق نشد. خود را ازطبقه بالا روی تفنگهای چاتمه شده و مسلح به سرنیزه پرت کرد، اما بر آجرفرش سقوط کرد و دوپایش از جا در رفت. پس از حدود دو ماه مشقّت، او را به همراه عده‏ای، از جمله میرزا رضای‏کرمانی، به زندان قزوین فرستادند که به قول امین‏الدوله "محبس مقصرین سیاسی" بود(امین‏الدوله، ص 173). حاج سیّاح پس از بیست و دو ماه حبس، و بر اثر بروز تحوّلی در اوضاع‏ و وساطتهای بسیار، در جمادی الآخره 1310 به همراه عده‏ای دیگر آزاد شد (برای تفصیل‏خاطرات ایام محبس خاطرات، 354 و بعد؛ 422 - 374).
پس از آزادی از زندان باز هم خود و خانواده را با تهدید رو به رو دید و بعد از اینکه در پی‏طرح شکایتی، به دفتر کامران میرزا احضار شد (همان، ص 438) به سفارت امریکا در تهران پناه‏برد. چگونگی و جزئیات این پناهندگی تا پیش از دستیابی به مکاتبات میان سفارت امریکا درتهران با وزارت خارجه امریکا چندان روشن نبود و داوریها به روایت خود حاج سیّاح(خاطرات، ص 445 - 433) استناد داشت، اما مقایسه میان دو روایت، تفاوتهایی را آشکارساخته که پیشتر دانسته نبوده است. مکاتبات نشان می‏دهد که مداخله سفارت امریکا درماجرای حاج سیّاح به مراتب گسترده‏تر از وساطتی ساده بوده است (برای جزئیات فردوسی(3)1996 ، ص 253 و بعد؛ همو، 1371 ش، ص 1476 و بعد؛ همو، 1380 ش، ص‏304 به بعد). پس از وساطت سفارت، به حاج سیّاح امنیّت جانی و مالی داده شد و او توانست ‏به محلات برود و مشغول زراعت شود. (خاطرات، ص 447). سال 1311 ق را در محلات‏ گذراند و در 1312 ق به تهران بازگشت و با صدراعظم امین السلطان دیدار و او امر کرد که "هر وقت حاج سیّاح بیاید کسی مانع نشود" (همان، ص 451).
در 1313 ق میرزا رضای کرمانی به تهران آمد. از خاطرات بر می‏آید که حاج سیّاح از ورود او سخت مضطرب بوده است. نظر نامساعد او به میرزا و بیم از تندرویهای او، از نوشته حاج سیّاح‏احساس می‏شود. به صراحت می‏گوید فکر کردم میرزا "ممکن است کاری بکند که اسباب‏زحمت جمعی کثیر گردد" (خاطرات، ص 453). به سیّد جعفر معین التولیه در حضرت‏عبدالعظیم نامه نوشت و خطر حضور میرزا را گوشزد کرد (همانجا). مهدیقلی هدایت(مخبرالسلطنه) می‏گوید که حاج سیّاح سه روز پیش از قتل ناصرالدین شاه به امین السلطان نامه ‏نوشته که "میرزا رضا از اصحاب سیّدجمال در شهر است و خوش خیال نیست" (هدایت، ص‏77). حاج سیّاح گرفتاری قبلی خود را به واسطه تندروی میرزا رضا می‏دانست (خاطرات، ص‏455). و قتل ناصرالدین شاه که واقع شد، مأموران به خانه حاج سیّاح ریختند، اما نامه‏ای که به‏ اتابک نوشته بود، باعث نجاتش شد (همان، ص 461). با این حال از متن استنطاق میرزا رضای‏کرمانی و سؤال صریح مستنطق درباره حاج سیّاح پیداست که به همفکری یا همکاری در قتل‏شاه مظنون بوده است (ظهیرالدوله، 1362 ش، ص 90؛ ناظم الاسلام کرمانی، ج 1، ص 84). از پاسخ میرزا رضا مهمتر، پرسش مستنطق است که یکراست به سراغ حاج سیّاح رفته و پرسش،کاشف از آن است که سوءظنّ به او تا چه درجه بوده است.
حاج سیّاح در دوره مظفرالدین شاه (حک: 1324 - 1313 ق) از مداخله در سیاست پرهیزمی‏کرد ( خاطرات، ص 511 و بعد)، هر چند که دیدارهایش با امین‏السلطان و گفتگوهای‏میان آن دو ( همان، ص 494 490 و 501) و دیدارها با بسیاری از دولتمردان دیگر،دسترسی آسان او را به رأس هرم قدرت سیاسی در آن دوره نشان می‏دهد. در 1319 ق باز راهی‏سفر شد و از راه جنوب به جیبوتی و عربستان رفت (همان، ص 517). جمعاً نه بار مکه رازیارت کرد (قزوینی، 1327 ش، ص 109). از راه مصر به اروپا و از آنجا به روسیه و عثمانی‏رفت و در 1320 ق به ایران بازگشت (خاطرات، ص 525 - 514)، اما از آن سال تا 1324 ق‏اطّلاع در خور توجهی درباره خود او از خاطرات به دست نمی‏آید.
در 1325 ق، در دوره حکومت محمدعلی شاه (حک: 1327 - 1324 ق) به روسیه سفر کرد(همان، ص 573). در 1326 ق ظاهراً با مخالفان استبداد تماس مستقیم و مخفیانه داشت(همان، ص 596). در جریان استبداد صغیر (1327 ق) که خود و خانواده را با تهدید از سوی‏محمدعلی شاه رو به‏رو دید، از دوستانش کمک خواست و به یاری یکی از نزدیکان کامران‏میرزا، عمو و پدر زن محمدعلی شاه، ذهن شاه را از جانب خود و پسر ارشدش همایون آسوده‏کرد (همان، ص 610) و در واقعه قیام بختیاریها، از سوی مشروطه‏خواهان پیامی نزد سرداراسعد بختیاری برد، وی را به عزیمت به سوی تهران ترغیب کرد (همان، ص 620) و چند روزی‏ هم در منطقه بختیاری همراه و ملتزم او بود. پسرش همایون در جریان فتح تهران (1327 ق)مسؤولیت تحریرات محرمانه سردار اسعد را به عهده داشت (همان، ص 632). پس از عزل ‏محمدعلی شاه از سلطنت، عضدالملک از او خواست ندیمی احمدشاه (حک: 1327 ق -1304 ش) را بپذیرد. حاج سیّاح چند بار با احمد شاه دیدار کرد، ولی به دلایلی که چندان روشن‏نیست و ظاهراً به سبب اختلاف نظر با اطرافیان شاه، مصلحت خود را در کناره‏گیری دید(خاطرات، ص 633؛ فراگنر، ص 64)، خانه‏نشین شد و سرانجام در مهر ماه 1304 ش درجعفرآباد شمیران درگذشت (سیاح، حمید، "موخره"، ص 634 و بعد). از او سه پسر و یک دخترباقی ماند. همایون سیّاح شاغل در وزارت مالیه، حمید سیّاح دیپلمات و محسن سیّاح چشم‏پزشک بود (جمال‏زاده، اثر منتشر نشده). نوه دختری‏اش مهربانو ناصر دیهیم مترجم سفرنامه به‏انگلیسی است ( ادامه مقاله). فاطمه سیّاح، دختر میرزا جعفر برادر حاج سیّاح و همسر حمیدسیّاح بود (برای اطلاعات بیشتر گلبن، ص شش - سی و هشت، در: سیّاح، فاطمه؛ برای‏آگاهی از نظری منفی درباره حاج سیّاح صدر، ص 48 - 47 و 59).
حاج سیّاح از نسل نوگرایان دگراندیش در عصر قاجار و از افراد مؤثر در ترویج اندیشه‏مشروطه‏خواهی، و دو کتابش در شمار منابع تاریخ روشنفکری ایران است. علی فردوسی که‏مطالعات گسترده‏ای درباره آراء و آثار حاج سیّاح دارد، احتمال داده است که او نخستین کسی درایران باشد که اصطلاح "حقوق بشر" را در معنای امروزی آن به کار برده است. او می‏گوید حتی‏آخوندزاده، ملکم‏خان و سیّدجمال هم این اصطلاح را در این معنا به کار نبرده‏اند (1996، ص‏255 و 258).
سفرنامه حاج سیّاح به فرنگ (چاپ علی دهباشی، تهران 1363 ش) که شرح سفرهای او دراروپاست، در عین حال سندی تاریخی است، وصفی دست اوّل از اروپا از نگاه ایرانی سنت‏گرا وشگفتی‏زده که به همه چیز با دیده اعجاب می‏نگرد (ناصر دیهیم، ص 16) و شاید بیش از آنکه‏برای ایرانیان جالب توجه باشد، اکنون برای اروپاییان جاذبه دارد. سفرنامه اثر عمیقی نیست،نگاهی است بسیط و حتی گاه ساده‏دلانه به ظواهر تمدّنی - فرهنگی غرب. وصف بسیاری ازشهرها و نقاط اروپا در آن تکراری است و بیشتر بازگو کننده افسوس و حیرت نویسنده است تاتأمّل یا ژرفکاوی او. از هیچ کجای سفرنامه بر نمی‏آید که نویسنده منابعی را در ایام اقامت دراروپا خوانده باشد و از هیچ دیداری شرح مکالمه‏ای عمیق نقل نشده است. ظاهراً از آنچه به طورگذرا می‏دیده، به طور مرتب یادداشت بر می‏داشته است. البته مشاهده‏گر راستگویی بوده، هر جاکه توانسته آمار و ارقام دقیق آورده و به‏قدر دانش و اطّلاع، راوی امینی بوده است. ایوری(4)سفرنامه را به منزله بیان دیدگاه نسلی از ایرانیان در آستانه جنبش مشروطیت می‏داند که‏کاستیهای جامعه خود را با پیشرفتهای جهان غرب می‏سنجیدند (ص 12). حاج سیّاح با افرادبسیاری آشنا شد، با شماری از سیاستمداران و سرشناسان نظیر آقاخان محلاتی، بیسمارک،پاپ، پادشاه بلژیک، تزار روس، رئیس جمهور امریکا، شیخ شامل داغستانی، گاریبالدی وعده‏ای دیگر دیدار کرد (سفرنامه، جاهای مختلف) و از سیاحت کشورها و مشاهده پیشرفتهای ‏آنها به این نتیجه رسید که علت اصلی پیشرفت غرب آموزش است (ناصر دیهیم، ص 15).
نسخه خطی سفرنامه به خط میرزا غلامرضا اصفهانی (خوشنویس) و در مجموعه محمود فرّخ در مشهد بود (بختیار، ص 145؛ برای توصیف نسخه بینش، ص 38 و بعد). همایون‏ سیّاح در نامه‏ای گفته است که شیخ ابراهیم زنجانی نسخه‏ای از سفرنامه را براساس یادداشتهای‏حاج سیّاح پاکنویس کرده است (بناءپور، ص 31). جهانگیرخان صوراسرافیل مصّر بود که‏سفرنامه را چاپ کند و حتی عکسهای کتاب برای کلیشه‏سازی به خارج فرستاده شد، اما قتل اوحاج سیّاح را سخت متأثر و افسرده کرد و از صرافت چاپ کتاب انداخت (همانجا).
خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت (به کوشش حمید سیّاح، به تصحیح سیف‏الله‏گلکار، تهران 1346 ش) اثر مهمّ حاج سیّاح و از مهمترین منابع دست اول آستانه و عصرمشروطیت ایران است. خاطرات از بازگشت حاج سیّاح به ایران در 1294 ق آغاز می‏شود و بارویدادهای 1327 ق و ماجرای فتح تهران پایان می‏یابد و جمعاً حوادث 34 سال قمری را در برمی‏گیرد. کتاب، آمیزه‏ای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی و توصیفهای تاریخی که از دو بخش اصلی و تا اندازه‏ای متفاوت تشکیل می‏شود: بخش اول تا1311 ق و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطره‏نویسی است؛ و بخش‏دوم تا 1327 ق که بیشتر تاریخنگاری است. بخشهایی از کتاب توضیح دقیق حوادث روز است‏و به روشنی پیداست که بر پایه یادداشتهای روزانه تنظیم شده است (برای مثال بخش اول،ص 5 - حدود ص 320). قسمتی از کتاب شرح خاطرات زندان است (ص 433 - 343) و علی‏فردوسی می‏گوید (1996، ص 255) که حاج سیّاح با این بخش پیشگام حبس نامه نویسی درایران به شمار می‏آید. صحنه‏هایی از فقر و بدبختی مردم در خاطرات تصویر و از اوضاع سیاسی- اجتماعی بشدّت انتقاد شده است (محبوبی اردکانی، ش 4، ص 227 و بعد). کتاب در عین‏حال توصیف رویدادهای بحرانی عصری از تاریخ ایران و فرایند سیاسی شدن سیّاحی روشنفکر و استحاله او به انقلابی حرفه‏ای و وصف جنبه‏هایی منفی و نفرت‏انگیز از حکومتی استبدادی‏است (فراگنر، ص 66).
خاطرات، به‏رغم ارزشهای تاریخی - اجتماعی و روایتهای دست اوّل و توجّه به ریشه‏های‏انقلاب مشروطیّت، از عیب و کاستی بری نیست. به گفته محبوبی اردکانی (ش 4، ص 227 وبعد) در خاطرات گفته‏های مبالغه‏آمیز، سخنان ناسنجیده و پیروی از احساسات دیده می‏شود.فراگنر هم در پاره‏ای از وصف رویدادها اغراف‏گویی و غلوّ دیده است (ص 66؛ برای برخی‏ ایرادها و غلطهای کتاب محبوبی اردکانی، ش 6، ص 316 به بعد). نسخه ماشین‏نویسی شده‏خاطرات را که از روی دستنوشت حاج سیّاح تهیه شده بود، حمید سیّاح برای پدرش که در اواخر عمر توان مطالعه نداشته می‏خوانده و اصطلاحاتی را که او تذکّر می‏داده وارد کرده است (سیّاح،حمید، ص 4). اینکه حمید سیّاح، مردی آشنا با سیاست و تاریخ، ممکن است در تحلیل‏حوادثی با پدر بحث کرده یا در تصحیح و تعدیل برخی مباحث و کاربرد برخی اصطلاحات‏جدید تأثیری داشته باشد، احتمال چندان بعیدی به نظر نمی‏رسد. خاطرات تا حدود چهل سال‏پس از بررسی نهایی نویسنده معوق ماند و انتشار نیافت.
نثر حاج سیّاح در دو کتاب تفاوتهایی دارد. سفرنامه متعلق به جوانی حاج سیّاح و نیز به‏تناسب موضوع، ساده‏تر، توصیفی‏تر و احساساتی‏تر است. نثر خاطرات جا افتاده‏تر و پخته‏تراست و به طور کلّی نثر حاج سیّاح از نثرهای روان و ساده قاجاری، گاه زیبا و خوشایند، مزّین به‏مثل و اصطلاح، در آمیخته با احوال شخصی، معمولاً کوتاه و گزارشی و گاه با خطاهای دستوری‏و لغزشهای انشایی همراه است.
منابع: مؤلف، اطلاع شخصی؛ اسعدی، مرتضی، "سفرنامه حاج سیّاح"، نشر دانش، دوره 5،ش 1 (آذری - دی 1363 ش): 53 - 51؛ امین‏الدوله، علی، خاطرات سیاسی، تهران 1341 ش؛بختیار، مظفّر، "سفرنامه حاج سیّاح به خط خوشنویس بزرگ"، مجله دانشکده الهیات و معارف‏اسلامی مشهد، ش 33 و 34 (پاییز و زمستان 170 - 145 :(1375؛ بناءپور، هاشم، "برای چاپ‏خاطرات حاج سیّاح"، جهان کتاب، دوره 7، ش 6 - 3 (خرداد - تیر 31 :(1381؛ بینش، تقی،"سیاحت‏نامه حاج سیّاح"، راهنمای کتاب، دوره 12، ش 3 و 4 (خرداد - تیر 45 - 38 :(1348؛جمال‏زاده، سیدمحمدعلی، "حاج سیّاح، جهاندیده‏ای که دروغ نگفته است" (1362 ش، اثرمنتشر نشده)؛ رعنا حسینی، کرامت، "پنج نامه از حاجی سیّاح"، راهنمای کتاب، دوره 10، ش 1)اردی‏بهشت 82 - 78 :(1346؛ سعادت نوری، حسین، ظلّ‏السلطان، تهران 1347 ش؛ سیّاح،حمید، "مقدمه"، در: سیاح، محمدعلی، خاطرات...، ص 4 - 1؛ همو، "موخره"، در: همان، ص‏635 - 634؛ سیّاح، فاطمه، نقد و سیاحت: مجموعه مقالات و تقریرات، به کوشش محمدگلبن، تهران، 1354 ش؛ سیاح، محمدعلی، خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت، به‏کوشش حمید سیّاح و تصحیح سیف‏اللّه گلکار، تهران 1346 ش؛ همو، سفرنامه حاج سیّاح به‏فرنگ، به اهتمام علی دهباشی، تهران 1363 ش؛ صدر، محسن، خاطرات صدرالاشراف، تهران‏1346 ش؛ ظهیرالدوله، علی، تاریخ بی‏دروغ، تهران 1362 ش؛ همو، خاطرات و اسنادظهیرالدوله، به کوشش ایرج افشار، تهران 1367 ش؛ فراگنر، برت، خاطرات‏نویسی ایرانیان،ترجمه مجید جلیلوند رضایی، تهران 1377 ش؛ فردوسی، علی، "حاج سیّاح و اضطرار تعلّق:حکایتی در تبارشناسی شرم و شهروندی"، ایران‏نامه، دوره 19، ش 3 (تابستان 333- 293 :(1380؛ همو، "دور از تو نیست اندیشه‏ام: بازگشتگی و آگاهی نوین ملّی در خاطرات حاج سیّاح"،بررسی کتاب (امریکا، 1486 - 1467 :(1371؛ قزوینی، محمد، "و فیات معاصرین: حاج‏سیّاح"، یادگار، دوره 5، ش 1 و 2 (شهریور - مهر 110 - 108 :(1327؛ محبوبی اردکانی،حسین، "خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت"، راهنمای کتاب، دوره 11، ش 4 (تیر229 - 225 :(1347؛ ش 6 (شهریور 321 - 316 :(1347؛ مهدوی، اصغر؛ افشار، ایرج،مجموعه اسناد و مدارک چاپ نشده درباره سیّدجمال‏الدین مشهور به افغانی، تهران 1342 ش؛میرزایی (زنجانی)، محسن، "پنج نامه نو یافته از حاج سیّاح محلاتی"، تاریخ معاصر ایران، کتاب‏هشتم (پاییز 1374 ش): 239 - 226؛ ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چ 3، تهران‏1363 ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، چ 2، تهران 1344 ش؛

عبدالحسین آذرنگ

((سفرنامه حاج سیاّح به اروپا)) برای اولین بار است که چاپ می‏شود، و می‏توان گفت بهترین و پرمحتواترین ‏سفرنامه‏ای است که طی دو قرن اخیر توسط یک ایرانی نوشته شده است.
سفرنامه‏ها یا بوسیله خارجیانی که به کشور ما آمده‏اند نوشته شده است (بیشتر از زمان صفویان به اینطرف)، یا توسطایرانیانی گه به فرنگستان سفر کرده‏اند (بیشتر در زمان قاجاریه).
گروه اول سیاستمداران، جاسوسان و مأمورین کشورهای استعمارگر (در رأس آنها انگلستان)، و تجار و سوداگران‏بوده‏اند که اغلب به دربار شاهان راه می‏یافتند و درباره خوی و منش شاهان، وچاپلوسی درباریان و اوضاع حرمسرای‏سلاطین، و نیز آداب و رسوم مردم عادی و شیوه زندگی تمام طبقات اجتماعی مطالعه می‏کردند.
بدیهی است جزئیات این مطالعات را به اطلاع دولتهای متبوع خود می‏رساندند وبر اساس این آگاهی‏ها مأمورین‏کارکشته وزارتخانه‏های مستعمرات پس از بررسی‏های دقیق و جامع برنامه‏های کوتاه مدّت و دراز مدت طرح‏می‏کردند؛ در نتیجه، آن آداب و رسومی را که در کشور ما نشان انسانیت و اصالت داشت و حافظ موجودیت ما و مانع‏اجرای مقاصد پلید استعمارگران می‏توانست باشد به لطایف الحیل مضمحل می‏ساختند ولی رفتار و منشهای ناهنجارو دور از انسانیت را تشدید می‏کردند و احیاناً مفاسدی نیز بر آن می‏افزودند و.....
دیدیم آوردند، آن بلائی را بر سر ایران و ایرانی که بر همگان عیان است و نه حاجت به بیان، و چون این مطلب ازحوصله بحث ما خارج است خوانندگان علاقه‏مند را برای آگاهی بیشتر به انواع سفرنامه‏هایی ارجاع می‏دهیم که‏شاردن‏ها و پیترودلاواله‏ها و شرلی‏ها و..... نوشته‏اند.
گروه دوم سفرنامه نویسان ایرانی هستند. آنان یا مأمورانی از جانب سلاطین بوده‏اند که به قصد خاصی یا انجام‏مأموریتی مبادرت به سفر کرده و بعضی از آنها شرح مسافرت خود را نوشته‏اند (مثل محمد حسن خان صنیع الدوله -پسر حاجب الدوله مشهور قاتل سنگدل امیر کبیر) یا متمکّن و هوسرانی که ثروت باد آورده خود را در فرنگستان صرف‏انواع فسق و فجور می‏کردند و آن وقت شرح شاهکارهای خود را به نام سفرنامه می‏نگاشتند و برای هموطنان از همه‏جا بی‏خبر خود سوقات می‏آوردند.
این نوشته‏ها و حتی نقل‏های شفاهی موجب می‏شد که از یک سو مردمان اصیل و مؤمن و خداشناس و خدا ترس‏ایران از اروپا و اروپائیان بیزار شوند و آن سرزمین را فقط مهد فساد و تباهی بینگارند و فرنگی را ((نجس)) بدانند وفرنگستان را دیار کفر.
از سوی دیگر گروهی از مردم هرزه و بی یند و بار در اشتیاق سفر به اروپا و استفاده از آن ((مزایا!)) برای فراهم ساختن‏امکان سفر به هر پستی و خیانت و دنائت و حتی وطن فروشی تن در می‏دادند.
در چنین روزگاری ودر چنین اوضاع و احوالی، جوانی طلبه و پرشور با دست تهی و با قبائی و عبائی، با رندی خاصی‏پای در وادی سیر و سیاحت می‏گذارد.
و در این راه از هیچ مانعی نمی‏هراسد. با فقر، گرسنگی و درماندگی مبارزه می‏کند و هیچگاه ایمان به خدای یگانه را ازدست نمی‏دهد. گاه بی موزه آنقدر طی طریق می‏کند که ناگزیر می‏شود برای درمان آبله در بیمارستان بستری شود وزمانی چند شبانه روز حتی لقمه‏ای نان خالی برای خوردن نداشته است و دل به مرگ می‏سپارد. گاه ناگزیر در کاهدان‏قهوه خانه‏ای بیتوته می‏کند و تا صبح با موشها و مارمولکها مأنوس می‏شود و.....
شرح حال سیاح
محمد علی سیاح (تولد 1245 مرگ 1304 هجری شمسی) نزدیک صد سال زندگی کرده، و بیست سال از عمر راخارج از ایران بوده است. سیاحتها کرده و به قول کامران میرزا پسر ناصر الدین شاه قاجار و حاکم تهران ((فلا دنیا را پاره‏کرده)) و دو سه سالی از تنگ و تبعید قجری طعمی چشیده و در چهل و دو سه سالگی به خاطر مادر پیر و به توصیه‏حاج ملا علی کنی، ازدواج کرده و فرزندانش، همایون و حمید و محسن هر کدام پس از وی مصدر اموری شده‏اند. و....خودش می‏نویسد:
(( این بنده، محمد علی ابن مرحوم آقا محمد رضا محلاتی که نواده مرحوم آقا محمد باقر هستم(1))).
حمید سیاح می‏نویسد:
((پدرم حاج محمد علی سیاح فرزند مرحوم حاج محمد رضا، در خانواده‏ای دوستدار علم و ادب بدنیا آمد و درعنفوان جوانی برای تحصیل علوم متداوله آن زمان به طهران و بعد با کمک مالی عموی خود به اعتاب مقدسه‏مسافرت نموده و از محضر دانشمندان و علمای عصر خویش بهره‏مند شد.(2)))
در خاطرات سیاح می‏خوانیم:
(([در هند] به ملاقات او [آقا خان محلاتی‏] رفتم... زیاده اظهار مهربانی نموده از حال جد و خانواده من بیانات کرد. درضمن گفت: جد تو که در تهران معروف بود و مسجدی هم ساخته، اول رفتن او به طهران، با اسبی که من برای او داده‏بودم به طهران رفت.(3)))
حاج سیاح چهل و اند ساله و هیجده سال جهان دیده، که در بمبئی به دیدار همشهری خود رئیس فرقه اسماعیلیه‏می‏رود، از این یادآوریِ آقا خان که می‏خواهد با او اظهار خصوصیت کند، در حضور عده‏ای از افراد و بعضاً محلاتی‏ها،کلافه و عصبی می‏شود و به تهاجم می‏گوید:
(( از شما بعضی عطایا گفته می‏شود. ولی شما اهل کرم و جود نیستید.
گفت: - من چنین ادعا ندارم. لکن چگونه؟
گفتم: برای اینکه شخص جواد کریم، سه صفت دارد که در شما نیست اول اینکه چیزی که با دست راست می‏دهددست چپ او مطلع نمی‏شود دویم اینکه عطای خود را فراموش می‏کند سیم اینکه داده خود را بزرگ نشمرده افتخارنمی‏نماید شما اگر اسبی به جد من تملیک کرده بودید می‏بایست فراموش فرمائید و این اظهارات علنی را نفرموده، به‏من منت نگذارید.(4)))
و به گفته وی از خانه آقا خان قهر کرده و دیگر هم کمتر گرد آن خانه می‏گردد. به وایسه‏های آشتی اعتنایی نمی‏کند. تاسرانجام روزی، برای امر مهمی به خانه آقا خان فرا خوانده می‏شود. آقا خان نامه مادرش را که از محلات رسیده به اومی‏دهد و می‏گوید:
((مادرت خیال می‏کند که علی آباد هم شهری است و شما از حرف شنوی دارید(5))).
سیاح از دیدن نامه مادر منقلب می‏شود. وعزم بازگشت به وطن می‏کند. بدون آنکه از آقا خان اوقور راهی بپذیرد. امّا درتمام را بازگشت از بمبئی تا محلات، آقا خان به مریدانش می‏سپارد که نه تنها حاج سیاح را، بلکه دو تن از همراهان اورا پذیرایی کنند.
در تمام هزار و دویست صفحه‏ای که خود سیاح نوشته، مطلبی از دو دهه اوان زندگیش نگفته است. تنها در این کتاب‏اشاره‏ای دارد به اینکه دستش شکسته و معیوب است وکار یدی نمی‏تواند بکند. اما کجا؟ و در چه حادثه‏ای؟ قضیه‏مسکوت است.
با تکیه به مجموعه اطلاعات موجود درباره او، به ویژه نوشته‏های سیاح و پسرش، به نظر می‏رسد که سیاح از کارزراعت و اشتغال پدر معاف بوده است. و او را برای تحصیل علوم متداول زمان، یعنی علوم حوزه‏ای و تحصیل فقه واصول، به طهران و سپس به عتبات، می‏فرستند، به کربلا و نجف.
تصویر سازی از جوانی سیاح‏
سیاح جثه‏اش جره نیست. در یک عکس یادگاری باقی مانده، که با میرزای رضای کرمانی(6) دارد، اندامش از میرزا رضانه کوتاه‏تر است و نه باریک‏تر. میرزا رضا جوانی است حدود سی سال. و او با نزدیک شصت سال عمر.
میرزا خدنگ نشسته و با چشمان به دوربین نگرنده‏اش، مدعی و مهاجم. و سیاح پشت را دو تا کرده وسر را به زیرانداخته و زنجیر در دست بیشتر به جلوه نمایش. و حالت تسلیم و حرف شنوی به خود گرفته است. و این دو، ناراضی‏از وضع موجود، اما با دو شیوه متفاوت.
سیاح روستا زاده‏ای است محلاتی. ساق و سالم ولی بی علاقه به کار کشت و زمین. پدر او را می‏فرستد دنبال تحصیل.و چون بنی مالی خودش کفاف نمی‏دهد، از برادر (عموی سیاح که مالکی است در مهاجران) کمک می‏طلبد و آنطورکه سیاح نوشته، برای تحصیل علوم متداول زمان تا کربلا و نجف هم می‏رود. چند سالی طلبگی می‏کند.
محمد علی سیاح در محرم سال 1276 هجری قمری (مطابق 1238 هجری شمسی) از حوزه تحصیل به محلات‏بازگشته، و شیوه معمولی طلبگی محرمی را به ارشاد اشتغال می‏یابد. و پدر را، به بلوغ و رسیدگی خویش دلگرم‏می‏کند. پس از اتمام محرم آنسال، از زبان خودش بشنوید:
((پنجم صفر یکهزار و دویست و هفتاد و شش مرحوم والد، ملا محمد رضا فرمودند که می‏باید بروی به مهاجران... نزدعموی خود ملا محمد صادق. اطاعت امر را، روانه گردیدم....(((7)
ظاهراً اخوین قرار گذاشته بودند تا عقد آسمانی دختر عمو و پسر عمو را، صورت عملی و زمینی بدهند. سیاح بیست‏و سه ساله که چند سالی طلبه بوده، به نظر پدر، تحصیلات قابل قبول و رضایت‏آمیزی داشته است. سیاح به جهت‏اندام و بلوغ بدنی، این آمادگی را داشته است که (( اطاعت امر پدر را روانه می‏گردد)) اما احوال عمو، با احوال پدرمتفاوت است. عمو، اعتقاد پدر را درباره سیاح ندارد. چه بسا سیاح را خام و نا پخته می‏بیند. و او را لایق دامادی‏خویش نمی‏بیند. اما به جهت حفظ ظاهر و مراودت برادرانه، تشخیص خود را پوشیده می‏دارد. زمستان در پیش رابهانه می‏کند، سیاح را می‏فرستد نزد دو تن مدرسی که می‏شناخته تا فقه و اصول یباموزد. خود سیاح می‏گوید:
((... بعد از ملاقات [با عمو] نهایت مهربانی فرمودند و از قرینه معلوم شد که خیال مواصلت دختر عمو برای این بنده‏داشتند. ولی چون زمستان سخت بود و انجام حرام مشکل می‏نمود، مرا مأمور فرمودند به خدمت آقایان جناب‏حاجی سید باقر و حاجی آقا محسن برای تحصیل فقه و اصول(8))).
سیاح جوان و ساده، امر عمو را اطاعت می‏کند و می‏رود دنبال تحصیل فقه و اصول که در عتبات خوانده بوده است وبه زعم عمو، کافی نبوده است. و به جای سه ماه زمستان هفت هشت ماه نزد اساتیدی که عمو توصیه کرده تلمذمی‏کند. تا ((هنگام مزاوجت)) فرا می‏رسد. و ((در ثانی او را طلب می‏کنند)) و او مجدداً از سلطان آباد اراک به‏مهاجران همدان می‏آید. و عمو را می‏بیند.
عمو چه قیافه‏ای داشته است و چه مسایلی و یا چه معاذیری و چه حرفهایی زده است، هیچکدام گزارش نشده است.خود سیاح به دو تعبیر از آن ملاقات یاد می‏کند. و آن دو تعیبر حاکی از آن است که عمو از عمو زاده خود چنان استقبال‏می‏کند که جوان بیست و سه ساله زن خواه و طالب اطاعت امر پدر و عمو، ترش می‏کند. و ((متحیرانه به فکر)) فرومی‏رود و ((لهذا شب سه شنبه 22 شوال همه شب متفکرانه بسر)) و (( طلیعه سحر)) برادرش ملا محمد باقر را بیدارمی‏کند می‏گوید: (( - برخیز که من می‏باید به این نزدیکی جایی بروم. و اینک رفتم(9))).
تعبیر حمید سیاح جای تأمّل است:
((... داشتن عیالی متمول و زندگی با خرج او، با طبع پدرم سازگار نبود و به همین جهت با توشه مختصری، بی خبر به‏قصد خارج شدن، از مملکت فرار کرده و.... (10)))
انگیزه سفر
محمد علی سیاح می‏نویسد:
((... به فکر رفتم که هرگاه این امر [ازدواج‏] واقع شود باید تمام عمر در اینجا [مهاجران؟ همدان؟ ایران؟] بگذرد. ازهمین جا و هیچ چیز با خبر نباشم.(11)))
پسرش می‏نویسد:
((با توشه مختصری، بی خبر به قصد خارج شدن، از مملکت فرار کرده و... (12)))
تعبیر حمید سیاح را بیشتر منطبق با واقع می‏دانم. تعبیر خود حاج سیاح از احوال جوانی‏اش (با توجه به اینکه این‏تعبیر را پس از چهل پنجاه سال پس از احوال عاطفی آن روزش نوشته است.) بیشتر یک توجیه است. یک تعلیل سهل‏انگارانه از احوال ایام بلوغ که چه بسا از خاطرش رفته است آن تب و تاب‏های بلوغ را. در حالی که حمید سیاح تعیبرش‏را، در فاصله نزدیکی با سنین بلوغ نوشت است.
انگیزه سیاح از سفر، فرار است. فرار از مهاجران همدان. فرار از سلطان آباد اراک. فرار از محلات. فرار از ایران. فرار ازطلبگی. فرار از پدر و عمو و برادر و.... فرار از فرهنگ بومی. ولی نه فرار از خود. هر فرار کننده از خودی، بلد است که‏چگونه خود را سر به نیست کند. سیاح بیست و سه ساله، از خود فرار نمی‏کند. دست بر قضا، چنان به خود باور داردو به خود مطمئن است که همه چیز را دست می‏اندازد. توجه شود به گفتگوهایی که در طول کتاب با افراد گوناگون‏دارد. دو سه چشمه از این گفتگوها را توجه کنید:
((شخصی ابراهیم نام [در همدان‏] از حالم پرسید که:
- برادر غریب می‏نمایی؟
گفتم: - بلی. [از منزلم پرسید]
گفتم: الآن این مسجد. قبل از این را فراموش کرده‏ام. از بعد هم خبر ندارم.(13)))
((شخصی سلام کرد [در تبریز] و پرسید شما اهل کدام بلد هستید و چه کاره‏اید؟
گفتم: - همین زمین و همین عبا و کارم بیهوده گردی.(14)
((شخص سیاحی دیدم [در ایتالیا] پرسید:
- از کدام بلدی و چکاره‏ای؟
گفتم: به شما چه مدخلیت دارد!(((15)
این پاسخ‏های سر بالا را حاج سیاح جوانی می‏دهد که از درس مشق و مدرسه ملول است و از اطرافیان و حتی‏خویشان و عمو مکدر، که چرا جواهر وجود نابغه او رادرک نکردند. و پشت در حجله عروسی با دختر عمو، او رایکدستی می‏گیرند، او که نباید مرگ موش بخورد. سیاح نمونه یک فرد به خود متکی است.
از قول میرزا رضای کرمانی درباره خودش می‏نویسد:
((سیاح می‏خواست شاه تراشی کند و خودش بیسمارک باشد.(16)))
یا چند بار در طول همین سیاحت نامه، لز قول افرادی، خود را معرفی می‏کند که نابغه است.
و از مردان بزرگ زمان خواهد شد و...
((... آمدم به قهوه خانه. دیدم شخصی به لباس اهل علم نشسته و به من متوجه است... جویای منزلم شد.. بعدبرخاسته خداحافظی گفته... به فاصله نیم ساعت دیدم آمد به منزلم و یک دانه انار هم آورد و گفت: - من این انار را ازدربند آوردم و به دلم گذشته بود که این قسمت مرد بزرگی باید باشد و قلبم راضی نشد به کسی بدهم تا حال که شما راسزاوار دیدم. و تعارف کرد. خیلی حیرت کردم.(17)))
مقصد و هدف‏
هدف کدام سیاحی از قبل مشخص بوده است که مقصد حاج سیاح روشن باشد؟
کریستف کلمب می‏خواست برود هند. رسید به آمریکا. مارکوپلوها قصدشان چه بود و به کجاها رسیدند؟ برادران‏شرلی چه نیتی داشتند و چه فکر می‏کردند و چه شد؟
در طول این کتاب خواهید دید که مشخص‏ترین مقصد سیاح فرار است. فرار از وضع موجود. از دامادی در یک‏روستای اراک. و تمام عمر را داماد سر خانه عمو ماندن و لابد پیشکار او شدن. پیرامون هدف از این سیاحت خود او به‏تعبیر گونه گون یاد می‏کند:
((به این ملک [بروکسل‏] آمده‏ام که پاره‏ای شهرها را تماشا کنم من چندین شهر یوروپ را دیدم و جزیی اطلاعاتی به هم‏رسانم که اگر اطفال در مدارس به نام و علم می‏دانند من به چشم دیده باشم و به پرسیدن پاره‏ای چیزها محترم‏باشم.(18)))
از محلات می‏اید همدان و بعد به تبریز، به تفلیس، استانبول، بلغار، مجارستان، اطریش، ایتالیا، موناکو، فرانسه،انگلیس، سویس، یونان، ترکیه، روسیه و... هر کجا که خوش آید. و اگر در طول سفر به هند هم می‏رود، برای برکت‏های‏تبعی دیدار آقاخان محلاتی، رئیس فرقه اسماعیلیه است. که در بازگشت به ایران، همواره زیر مواظبت‏های دوستداران‏او باشد. حتی مسعود میرزا ظل السلطان:
((وقت ورود به نواب شاهزاده ظل السلطان اطلاع داده بودند و چون آقاخان با او دوستی داشت به او نوشته مراسفارش کرده است و او به چند نفر سپرده بود ورود مرا اطلاع دهند.(((19)
به نظرم اولین انگیزه هر مسافر و سیاح، آن نیست که جایی ویا جاذبه‏ای او را به سمت خود بکشد. بلکه نخستین انگیزه‏آنست که نیرویی درونی او را از وضع موجود بگریزاند. و او جرأت خطر کردن را، در سرشت و ذات داشته باشد. وسیاح این را داشته است. چند سال طلبگی در تهران و عتبات، چشم او را سیر نکرده است.
وسیله ی سفر
امروز هر سفر کوتاهی، برای آدمی، موکول است به تدابیر و وسایلی. حاجی سیاح صد و سی چهل سال پیش مسافربوده است. در ایران، وسایل سفر، اینجا و آنجا، ارابه‏های مال کش هم بوده است. اما وسیله رایج چهار پاست.چهارپاداری، در حوزه امکانات افراد مالدارست. سیاح یک ریال پول دارد و یک جفت گیوه و یک عمامه و یک‏دستمال و.... یک دل گنده. یعنی پر جرأت.
سیاح در همان سن و سال بیست و اند سالگی باید سلوکی کرده باشد در رشد هر بذر و گیاه. تأملاتی داشته باشد درسیر و شتاب تخمه‏ای که از عالم تنگ و تاریک زیر خاک و بدون هیچ وسیله و ابزار، صرفاً با تکیه به سرنوشت خویش،حرکت می‏کند. و خاک را می‏شکافد. و سر از زمین بر می‏آورد و بی متکا، به سمت بالا و خورشید، با هزاران لرز و تاب،حرکت می‏کند. وسیله بنیادی سفر گیاه و حیوان و انسان جوشش درونی اوست.
حاجی سیاح هنوز به تفلیس نرسیده، یک قرانش تمام می‏شود. عمامه را دستمال دستمال می‏برد و بابت بهای قرص‏نانی می‏پردازد.
((و از وجه مخارج، تتمه هزار دینار بقدر خرجی یک روز داشتم، بعد از صرف آن جزیی، ناچار شده عمامه سر رادستمال مانند بریده در هر منزلی دستمالی می‏دادم بقدر احتیاج نان و دوغی گرفته شکر گویان می‏رفتم.(20)))
وسیله اساسی سیر و سفر حاجی سیاح، افزون بر دل گنده و آزاد از وسواس عاطفی که دارد، هیجده سال پدر و مادر وبرادر و هر آشنای دیگر را فراموش می‏کند، هوش بالاتر از متوسطی است که دارد. و استعداد آموختن زبان‏های تازه.شک نیست پشت کار سیاح، آموزنده است. همانطور که شک نیست سیاح از نوادر افرادی است که می‏توانند به هوای‏نفسانی خود مهار بزنند. چند روز گرسنگی بکشند، چند ماه در سختی و قید باشند، و.... لیاقت هایی که به برکت تن‏سالم، اما نا آشنا با زراعت و روستاگری، دارا شده است. تظاهری که سیاح به درویشی می‏کند ولی ناصر الدین شاه‏درویش او را نمی‏پذیرد و در ملاقات اولش با او:
((کسی که این قدر انگشت بکون دنیا کرده درویش نمی‏شود!(((21)
وعلاوه بر آن، خود سیاح خودش را لو می‏دهد. آدمی که به مسعود میرزای ظل السلطان، پسر بزرگ ناصر الدین شاه که‏به توصیه آقا خان محلاتی، مقدم او را گرامی می‏دارد و در اصفهان او راتر و خشک می‏کند تا به تهران که رسید، به‏جانبداری از او با کامران میرزا - برادر کوچک مسعود، امام ولی عهد - درافتد. (و دست بر قضا سیاح این رودست رامی‏خورد و خام ندانسته، وارد یک دسته بندی خانوادگی قدرتمند می‏شود که سرانجام به حبس می‏افتد و....)
سیاحی که ظل السلطان که سرگرم رنگ کردن اوست می‏گوید:
به پادشاهی عالم فرو نیارد سر اگر ز سِر قناعت خبر شود درویش!
به زودی راه و رسم مال دوستی و مال جمع کردن را می‏آموزد. و چند سالی که می‏گذرد و تجربیاتی که می‏آموزد، یادمی‏گیرد که دیگر نباید در جواب دلسوزی‏های مردم ((سر بالا)) گویی کرد و یا ((کلفت و کنایه)) زنی.
((مزاح گویی)) از تدابیر عمده سیاح است. خامی و نپختگی که پس از سه چهار سال اول سفر، تخفیف پیدا می‏کند، ازسیاح یک ((مزاح گو)) می‏سازد. هر جا به مقتضای محل، تعارفی می‏کند. این مزاح گویی‏ها را بکرات خواهید دید.یک بار، هنگام سوار شدن به یک کشتی در دریای سیاه، متوجه می‏شود که آخوندی به او توجه دارد. انگار توقع سلام‏داشته باشد. سیاح از سلام دریغ نمی‏کند. و آن پیرمرد را خوشحال می‏سازد. بعد یادش می‏آید که در کشتی بایدهمسفر او باشد. بد نیست که به ((جناب)) هم او را بنوازد. و به این بسنده نمی‏کند. به پیر مرد می‏گوید چرا تنها نمازمی‏گذارید. باید ((پیشنماز)) شوید و ما اقتدا کنیم. در کشتی، و روی دریا، آخوند را پیشنماز می‏کند و خودش و جمعی‏به او اقتدا می‏کنند. خودش می‏گوید:
((به رفیقم گفتم برادر ما باید انسانیت و مآل بینی را از این مردم بیاموزیم.(22)))
این گفته اوست در لندن. و اینکه انسانیت را از انگلیسی‏ها آموخت!. یک چشمه دیگر - در بلژیک - دست و پا می‏کندو به حضور پادشاه لئوپولد اول می‏رسد. پادشاه می‏پندارد نکند این یک مأمور مخفی شاه ایران باشد. سیاح او را بازی‏می‏دهد. و سرانجام وقتی شاه بلژیک می‏خواهد برایش یک نشان و حمایل بفرستد، او نمی‏پذیرد. اما وقتی شاه برایش‏پول می‏فرستد، محجوبانه سکوت می‏کند و حتی رسید هم می‏دهد. خودش می‏گوید:
(([الکساندر پترمان‏] گفت چون پادشاه دانست که شما در ولایاتی که رفته‏اید سکه همه جا را با خود دارید، لهذا یکهزارفرنک مرحمت فرموده‏اند که شما به رسم یادگار نگاهدارید. و من باید قبض وصول آن را برسانم. نوشته دادم. پنجاه‏طلای آن ولایت که هر یک بیست فرنک بود پیشم گذاشت و زیاده عذر خواهی کرد.(23)))
علم و اعتقاد
حاج سیاح با ارداه‏ای قابل تحسین به فراگیری زبان همّت می‏گمارد و پنج زبان: روسی، ترکی استانبولی، نمساوی(اطریشی)، فرانسوی و انگلیسی را می‏آموزد. با چند تن از پادشاهان آن عصر ملاقات می‏کند و.... به هر شهری که واردمی‏شود از مساجد، کلیساها، موزه‏ها، مدرسه‏ها، دارالفنونها، چاپخانه‏ها، کتابخانه‏ها، آثار باستانی و.... دیدن می‏کند.کارخانجات و نیز کلیه عوامل پیشرفت و ترقی کشورها را از نظر دور نمی‏دارد و در سفر نامه خود آنها را معرفی می‏کند.
با معیار صد و سی چهل سال پیش، سیاح اعجوبه ایست. مردم عامی در بازگشت ایران، بارها دوره‏اش می‏کنند و ازعجایب عالم ازو می‏پرسند. از آدمهایی که نصفشان آدم است و نصفشان ماهی. از شهر سگستان! از شهر عوران ولختان! وازین عجایب. اما افراد تحصیل کرده و با شعور هم، از او امتحان زبان می‏کنند. انواع موجودات خارجی را ظل‏السلطان خبر می‏کند و به سیاح می‏گوید با آنها حرف بزند. و سیاح ارمنی و انگلیسی و فرانسه حرف می‏زند. و برق ازظل السلطان می‏پرد! در ملاقات با ناصر الدین شاه نیز تکرار می‏شود. خودش می‏نویسد:
((فرمود: ((شنیدم زبانهای مختلف می‏دانی؟)) عرض کردم: ((به قدر حاجت که در مذاکرات و معاشرت مطلع نمانم))در این حال شخصی فرنگی وارد شد، شاه روی به او کرده امر کرد با من فرانسوی حرف زند، او به فرانسه احوال پرسیدجواب گفتم، تحسین و تصدیق کرد.(24)))
یک مسافری که البته به برکت استعداد زبان آموزی خود، اما از جمله به برکت جزوات راهنمایی که در سراسرایستگاههای راه‏آهن اروپا (که سیاح با لفظ آرامگاه از آنها یاد می‏کند) وجود دارد و سیاح می‏گیرد و یک دو شبه چند تالغت یاد می‏گیرد تا در بازار مطلع نماند. زبان دانی سیاح، ظاهراً از همین حدود نباید فراتر رفته باشد. به شهادت‏نوشته‏های خودش. اما همین هم در ایران آن وقت، گل می‏کند. سیاح آدم بی اعتقادی هم نیست. بارها خواهید دید که‏از نماز و وضو خواندن و گرفتنش یاد می‏کند.
حاجی سیاح با ویژگی که دارد در طی هیجده سال سیاحت غرب در حوزه مسایل سیاسی نیز شخص کاردانی‏می‏شود. بعد از سفر فرنگ در ایران به مناسبت شهرتی که کسب کرده است وارد حوزه مسایل حکومتی می‏شود که‏خود شرحش را داده است.
حاج سیاح و میرزا رضای کرمانی
حاجی سیاح میرزا رضا را می‏شناخته و با سوابق او آشنا بوده است. بعد از آمدن سید جمال الدین اسد آبادی به ایران‏این آشنایی بیشتر می‏شود تا ((هم سلولی)) با میرزا هم می‏رسد.
((گفتم: ((خادم شما کیست؟)) گفت [سید جمال‏]: ((عارف، بیروت است تنها میرزا رضاست)) گفتم: ((او هم از نمره‏اول دیوانگان است!(((25)
فعالیتهای سید جمال در ایران منجر به همکاری نزدیک حاجی سیاح و میرزا رضا کرمانی می‏شود و در این رهگذربیست و دو ماه در قزوین با هم در زندان بودند. اعتماد السلطنه درباره دستگیری حاجی سیاح می‏نویسد:
((حاج سیاح معروف که وقتی خیلی خدمت ظل السلطان مقرب بود آن (را) هم گرفته‏اند خانه نایب السلطنه محبوس‏است.(((26)
حاج سیاح دکان دو نبشی باز کرده بود که از یک طرف به دربار و ظل السلطان و از طرف دیگر به سید جمال و میرزارضا باز می‏شده است. یحیی دولت آبادی می‏نویسد:
((حاج میرزا محمد علی سیاح محلاتی که مردی دنیا دیده است و سری پر شور دارد و به سید جمال الدین هم علاقه‏دارد از روی احساسات عالی بواسطه روابطی که با رجال دولت از مخالف و موالف دارد توانسته است این حوزه رایاری نماید و غالباً رابط است میان اشخاص محترم.(((27)
در زندان شیوه حاجی سیاح مورد قبول میرزا رضا واقع نمی‏شود. خود سیاح می‏نویسد:
((میرزا رضا که ساکت نبود گاهی برای فراشان حرفهایی از وطن خواهی و ملت پرستی (که از سید جمال شنیده بود)می‏گفت و گاه من به او نصیحت می‏کردم که احتیاط را از دست نده لکن پروای زبان نداشت(((28)
میرزا رضا پس از طی کردن حبس آزاد و روانه اسلامبول می‏شود. حدود شش ماه در خدمت سید جمال بوده و تغییرلباس داده به طهران می‏آید و به حضرت عبد العظیم می‏رود در پی انجام مأموریت مهمی.
حاج سیاح از ورود میرزا خبر می‏شود و به دنبال ملاقاتی با او با توسل به حیله و نیرنگ از قصد او آگاه می‏شود. ونامه‏ای محرمانه و خصوصی به امین السلطان صدر اعظم می‏نویسد و او را از نیت میرزا مطلع می‏سازد. یحیی دولت‏آبادی می‏نویسد:
((حاجی سیاح محلاتی می‏گوید با احتیاط اینکه مبادا میرزا رضا اقدام به کاری کند که باز موجب گرفتاری من بگردد به‏امین السلطان می‏نویسم میرزا رضا به این شهر آمده مراقب او باشید اما او نخوانده و نشنیده گرفته به روی خودنمی‏آورد.(((29)
مهدیقلی هدایت می‏نویسد:
((حاجی سیاح سه روز قبل به اتابک می‏نویسد که میرزا رضا از اصحاب سید جمال در شهر است و خوش خیال‏نیست، آن پاکت سه روز بعد از واقعه از کیف امین السلطان بیرون آمد.(((30)
در بازجویی که از میرزا رضا پس از ترور شاه می‏شود، میرزا در پاسخ به این سؤال:
((س - در میان اشخاصی که دفعه اول به اسم هم خیالی و هم دستی شما بودند گویا حاج سیاح از همه پر ماده‏ترباشد.))
چنین پاسخ می‏دهد:
((ج - خیر حاج سیاح مرد مذبذب خود پرستی است. ابداً به مقصود ما کمک و خدمتی نکرد و او ضمناً آب گِل‏می‏کرد که برای ظل السلطان ماهی بگیرد و خیالش این بود بلکه ظل السلطان شاه بشود و امین الدوله صدر اعظم وخودش مکنتی پیدا کند. چنانچه حالا قریب شانزده هزار تومان در محلات املاک دارد. همان اوقات سه هزار تومان ازظل السلطان به اسم سید جمال الدین گرفت نهصد تومان به سید داد باقی را خودش خورد.(31)))
حاج سیاح را در سال 1327 پس از خلع محمد علیشاه از پادشاهی و نصب احمد شاه به سمت لله احمد شاه انتخاب‏کدند. که چند سالی در این سمت بود و بعد از دوره کوتاه خانه نشینی در پائیز سال 1304 شمسی فوت کرد.
شیوه سلوک و سبک سیاح
سیاح در طول سفر، یادداشت روزانه می‏نوشته است. و بارها در همین حالت، شناخته شده است که مرد مهمی است.و آدم نامداری خواهد شد. در طول هیجده سال سفر، یادداشت‏های روزانه‏اش را می‏نوشته است.
((از گردش در لوزان خسته گشته مشغول بودم به نوشتن روزنامه(((32)
و یا
((هنگام معاودت از قلعه مزبوره شخصی را دیدم در نهایت پیری و ضعف که روی کرسی نشسته بود، چون مرا دید که‏مدادی به دست دارم و چیزی می‏نگارم مرا به خود خوانده احوال پرسی نمود که از کجائی و چه کاره‏ای؟(((33)
این کتاب جلد اول یادداشتها یا خاطرات حاج سیاح می‏باشد و از سیاق نثر سیاح پیداست که این کتاب نخست نوشته‏است. زبان سیاح، در این کتاب، هنوز کهنه و کند است، به خلاف خاطرات که نثری امیانه و امروزی دارد.
قصد آم نیست که، سیاح سبک و سیاق ویژه‏ای داشته است. آن است که سیاح بیست و سه ساله، پس از هیجده سال‏دوری از حوزه زبان فارسی، به بسیاری از تحولات لغوی و تراشیدگی‏هایی که در زبان حاصل شده ناآشنا بوده است.امثال لغات زیر را، تنها در این کتاب می‏توانید ببینید. در ((خاطرات)) کمتر این تعبیرات بکار رفته است.
لغت کاربرد توسط سیاح / معادل امروزی فارسی آن / مقصود
1 آدمی / خداحافظ / علامت جدا شدن
2 آرامگاه / ایستگاه (راه آهن) / اشاره به ترمینال امروزی‏
3 آنطیق / عتیقه / اشیای قیمتی
4 باغچه / پارک یا باغ ملی / فضای سبز و مشجر شهر
5 پوسته / پست خانه - شعبه بانک / -
6 تختگاه / پایتخت / -
7 تذکره / بلیط ورودی / -
8 تیاتور / تیاتر = تماشاخانه / -
9 چنگک / چنگال (وقاشق) / -
10 روزنامه / یادداشت‏های روزانه / -
11 سیرگاه / سیرک / -
12 زنگ / ناقوس (کلیسا) / -
13 صندوق دیواری / قفسه کتاب / -
14 طعامخانه / رستوران / -
15 قهوه خانه / کافه / -
16 کرسی / نیمکت - صندلی / -
17 مبال / توالت / -
18 مدرسه / دانشکده / -
19 مجانیه / رایگان / -
20 مکتب خانه / مدرسه - دبستان / -
21 موضوع نمودن / ساختن - قرار دادن - احداث کردن / -

نسخ‏شناسی
خط سفرنامه نستعلیق شکسته منشیانه می‏باشد. از کاتب نامی برده نشده است. در ص 287 کتاب در حاشیه یک بیت‏از حافظ آمده به خط سفر نامه که ((حبیب الله)) نامی امضاء نموده است. کتاب با دو نوع حاشیه به دستمان رسیده‏است یک حاشیه محمد فرخ که نسخه متعلق به متابخانه او بوده است و خط دیگری از آن دکتر حمید سیاح می‏باشد.
اصل کتاب 23 * 32 می‏باشد و دارای 431 صفحه.
و هر صفحه دارای 14 خط.
علاوه بر امور مطبعی و صفحه آرائی، ویرایش این کتاب نیز در عهده همکارمان آقای کمال اجتماعی جندقی بود که بامحال کم، با دقت و حوصله و مراجعه به پاره‏ای منابع کوشش کرده است حتی الامکان مشکلات متن را کم کند وتوضیحات لازم را برای روشن شدن پاره‏ای مطالب در پاورقی بیاورد.
در خاتمه یادآور می‏شود که: متأسفانه نسخه موجود ناتمام و با سفر سوم حاج سیاح به فرانسه ختم می‏شود، چنانچه‏خانواده محترم آن مرحوم و یا دیگر مطلعین احتمالاً اطلاعی از بقیه این سفر نامه دارند ما را یاری دهند تا نسبت به‏تکمیل متن و طبع و انتشار آن اقدام شود.            
                            علی دهباشی
                       تهران - خرداد ماه 1363

1) خاطرات حاج سیاح - ص 5.
2) خاطرات حاج سیاح - مقدمه حمید سیاح.
3) خاطرات حاج سیاح - ص 5.
4) خاطرات حاج سیاح - ص 5 و 6. 
5) خاطرات حاج سیاح - ص 2.
6) حیف که نه باستانی پاریزی و نه دیگر روشنفکران و اهل قلم اطراف کویر، تاکنون نسبت به این رادمرد فدایی‏احساس مسؤولیت نکرده‏اند ودرباره او، هنوز که هنوز است سکوت ادامه دارد و به زعم من میرزا رضا، باغبانی بود که‏علاوه بر شاخه‏ها، به ریشه‏های درخت نیز توجه داشت، خلد آشتیان باد!)
7) همین کتاب - ص 25.
8) همین کتاب.
9) همین کتاب - ص 25.
10) خاطرات حاج سیاح - ص 1 و 2.
11) همین کتاب - ص 25.
12) خاطرات حاج سیاح - ص 1.
13) همین کتاب - ص 36.
14) همین کتاب.
15) همین کتاب.
16) خاطرات حاج سیاح - ص 365.
17) همین کتاب - ص 66 و 67.
18) همین کتاب - ص 225.
19) خاطرات حاج سیاح - ص 36.
20) خاطرات حاج سیاح - ص 21 و 22.
21) خاطرات حاج سیاح - ص 73.
22) خاطرات حاج سیاح - ص 200.
23) همین کتاب - ص 227.
24) خاطرات حاج سیاح - ص 72.
25) خاطرات حاج سیاح.
26) روزنامه خاطرات - ص 751.
27) حیات یحیی - جلد اول - ص 124.
28) خاطرات حاج سیاح - ص 382.
29) حیات یحیی - جلد اول - ص 142.
30) خاطرات و خطرات - ص 77.
31) تاریخ بیداری ایرانیان - جلد اول - ص 108.
32) همین کتاب - ص 249.
33) همین کتاب - ص 310.